Drugą serię sylwetek archiwistów lubelskich otwiera Mirosława Zakrzewska-Dubasowa (1913-2011), uczennica prof. Leona Białkowskiego. Studia ukończyła na Wydziale Nauk Humanistycznych KUL. W lubelskim Archiwum pracowała od 23 roku życia (od 1936 do 1954 r.), z tego w latach 1949-1954 była dyrektorem Archiwum. W 1947 r. uzyskała stopień doktora filozofii. Na stanowisku dyrektorskim przyszło jej się zmagać z wieloma problemami. Za jej „rządów” uległy zmianie podstawy prawne działania archiwów w PRL (Dekret o archiwach państwowych z 29 marca 1951 r.). Zmiany ustrojowe spowodowały duży napływ materiałów archiwalnych, które należało szybko przygotować do udostępnienia. Nie sprzyjała realizacji zadań ciasnota lokalowa, nastąpiła też wymiana pokoleniowa personelu. Wszystko to rodziło konflikty, stąd też odeszła z państwowej służby archiwalnej na własną prośbę. W okresie pracy w Archiwum opublikowała Procesy o czary w Lublinie w XVII i XVIII w. (1947), w „Archeionie” zaś przedstawiła materiały: dotyczące Wiosny Ludów (1948 r.), do Inspekcji Fabrycznej (1952), powstania styczniowego (1954), do dziejów walk narodowowyzwoleńczych (1955). Dalszą karierę zawodową związała z UMCS w Lublinie, dochodząc do tytułu profesora zwyczajnego. W latach 1956-1992 pełniła funkcję kierownika Katedry Historii Narodów ZSRR, a następnie Zakładu Historii Europy Wschodniej w Instytucie Historii na Wydziale Humanistycznym. Zaliczano ją do najbardziej znanych specjalistów w dziedzinie dziejów Armenii i Ormian w Polsce – autorka prac: Ormianie zamojscy i ich rola w wymianie handlowej i kulturalnej między Polską a Wschodem (1965), Ormianie w dawnej Polsce (1982), Dzieje Armenii (1977, 1990).
Kolejnym dyrektorem WAPL został Tadeusz Mencel (1912-1987). W 1935 r. ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Poznańskim, uzyskując tytuł magistra, w 1952 r. został doktorem. W latach 1938-1939 pracował w Wojskowym Biurze Historycznym w Warszawie. W czasie II wojny światowej, po kampanii wrześniowej, znalazł się na Węgrzech, potem walczył we Francji, gdzie dostał się do niewoli niemieckiej. Po zwolnieniu z obozu w powrócił do kraju. W latach 1947-1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu, w latach 1953-1954 organizował Archiwum Państwowe w Zielonej Górze, w 1955 r. został nominowany na dyrektora APL. Łączył obowiązki dyrektorskie z pracą na UMCS w Lublinie. Pod jego kierownictwem zintensyfikowano opracowanie zasobu, m.in. podjęto prace nad przewodnikami do dwóch wielkich zespołów: Rządu Gubernialnego Lubelskiego (Julia Godlewska) i Kancelarii Gubernatora Lubelskiego (Józef Tomczyk). Był uczestnikiem konferencji metodycznych, międzynarodowych kongresów archiwów we Florencji i Sztokholmie oraz Konferencji Okrągłego Stołu Archiwów w Namur. Był również współredaktorem „Rocznika Lubelskiego”. Jego staraniem rozpoczęto odbudowę i adaptację gmachu dawnych szkół jezuickich na siedzibę Archiwum. W 1961 r. zmuszony przepisami do świadczenia obowiązku pracy tylko w jednej instytucji, wybrał UMCS. Jako pracownik naukowy pozostał rzetelnym i wnikliwym historykiem. W swoich publikacjach wypowiadał się na temat formy i roli inwentarzy archiwalnych – Inwentarz archiwalny w pracy historyka (1960), miejsca archiwów w działalności edytorskiej – Archiwa jako warsztat pracy wydawniczej (1956), zajmował się dziejami archiwów – Archiwum Ogólne Krajowe w Warszawie 1808-1813 (1958), Archiwum Akt Dawnych w Lublinie (1827-1887), Losy staropolskich akt partykularnych w latach 1795-1815 (1959), wydawał drukiem źródła archiwalne (m.in. dla szkół). Jest autorem kilku prac z historii Polski, w tym syntezy Galicja Zachodnia 1795-1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, która ukazała się drukiem już później (1976). Nawet po odejściu z Archiwum utrzymywał kontakty z państwową służbą archiwalną, będąc członkiem Rady Archiwalnej i Centralnej Komisji Metodycznej.
Jego następcą został Franciszek Cieślak (1923-1998), który z lubelskim Archiwum związał się po raz pierwszy w 1948 r. i pracował w nim do stycznia 1951 r. Tego roku ukończył studia historyczne na KUL. Po krótkim okresie zatrudnienia na UMCS w Lublinie został aresztowany „za organizowanie nielegalnej organizacji” i spędził w więzieniu 10 miesięcy. W kwietniu 1955 r. powrócił, już na stałe, do pracy archiwalnej, przechodząc następnie kolejne szczeble kariery. Jako dyrektor był kontynuatorem zapoczątkowanej przez swojego poprzednika odbudowy szkół jezuickich. Jego praca badawcza była „skoncentrowana wokół archiwoznawstwa i metodyki archiwalnej oraz publikacji źródeł do dziejów Lubelszczyzny”. Dorobek naukowy F. Cieślaka liczy ponad 60 pozycji, z których do ważniejszych należą: Lublin w dokumencie 1317-1967 (współautor), Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS (współautor), Archiwum Państwowe w Lublinie i jego oddziały w Chełmie, Kraśniku i Radzyniu Podlaskim. Przewodnik po zasobie archiwalnym, t. I, 1997 (współredaktor).
Do grona zasłużonych dla archiwistyki i Lubelszczyzny wpisała się Maria Stankowa (1904-1988). W 1937 r. ukończyła studia historyczne na KUL; promotorem jej pracy był prof. Leon Białkowski. Przygotowywanie pracy doktorskiej przerwała jej wojna. Zapewne z inspiracji profesora zaczęła wykonywać w Archiwum różne prace zlecone. Na stałe zatrudniła się tu dopiero 1 lipca 1951 r., wcześniej obroniła pracę doktorską (również u Białkowskiego). Od 1953 r. kierowała oddziałem aż do przejścia na emeryturę. Należała do wybitnych znawców archiwaliów staropolskich. W dorobku zawodowym pozostawiła ponad 30 inwentarzy zespołów akt, głównie z epoki staropolskiej, na dorobek naukowy składają się zaś liczne artykuły, rozprawy i opracowania monograficzne. Odnotować tu należy m.in.: Ocalałe fragmenty akt Trybunału Koronnego Lubelskiego w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lublinie (1964), Zmierzch znaczenia Lublina. Upadek (1648-1764), [w:] Dzieje Lublina (1965), Kancelaria miasta Lublina XIV-XVIII w. (1968), Księgi ziemskie lubelskie z wieku XV (1969), Dawny powiat szczebrzeski XIV-XVIII w. (1975), Lublin w dokumencie 1317-1967, współautorka (1976). Za dorobek naukowy otrzymała w 1973 r. stopień docenta.
Pasjonatem badań źródłowych nad dziejami powstania styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu był Józef Tomczyk (1913-1991). Rozpoczęte w 1938 r. studia historyczne na KUL przerwała wojna, ukończył je w 1949 r. Po półtorarocznym okresie zatrudnienia w APL (1950-1951), na stałe został przyjęty 1 listopada 1955 r., przechodząc szczeble awansu do stopnia kustosza. W latach 1958-1971 był kierownikiem oddziału. Zajmował się m.in. opracowaniem akt urzędów ds. włościańskich, rad żydowskich, okupacyjnej administracji austriackiej z okresu I wojny światowej, Sądu Szlacheckiego w Lublinie, Chełmskiego Konsystorza Prawosławnego. Spod jego pióra wyszły m.in. artykuły: Lublin w okresie Powstania Styczniowego (1961), Organizacja cywilno-wojskowa Powstania Styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu (1963), Materiały źródłowe do dziejów Powstania Styczniowego w WAP w Lublinie (1964), Rozkazy gen. Aleksandra Chruszczowa, naczelnika wojennego Oddziału Lubelskiego z lat 1863-1864 (1976). Już pośmiertnie wyszła drukiem praca Przywódcy Powstania Styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu. Leon Frankowski i ks. Stanisław Brzóska (1992). Jego największym osiągnięciem było jednak opracowanie Przewodnika po zespole akt Kancelarii Gubernatora Lubelskiego z lat 1866-1917 (druk 1966).
Znawcą źródeł dotyczących II wojny światowej i problematyki okupacyjnej był Wojciech Zyśko (1928-2014). W 1952 r. ukończył studia prawnicze na KUL. Jeszcze w czasie ich trwania został zatrudniony (w 1951 r.) w WAP w Lublinie na stanowisku asystenta. Szybko awansował; w 1953 r. powierzono mu funkcję kierownika oddziału, którą pełnił do końca zatrudnienia w Archiwum w 1984 r. W całym tym okresie wykonywał wszystkie prace archiwalne związane z gromadzeniem i porządkowaniem zasobu aktowego z XIX-XX w. (do 1944 r.). Specjalizował się w opracowaniu akt niemieckojęzycznych z okresu I, a zwłaszcza II wojny światowej. Prace te zaowocowały również licznymi publikacjami informacyjnymi i źródłoznawczymi, które ukazały się w periodykach: „Archeion”, „Rocznik Lubelski”, „Zeszyty Majdanka”, „Studia i Materiały Lubelskie”, a dotyczą m.in.: położenia i walki społeczeństwa Lubelszczyzny z okupantem (1966, 1986), władz policyjnych dystryktu lubelskiego (1969, 1985), działalności policji niemieckiej (1971, 1972), Niemieckiego Urzędu Archiwalnego (1975), zwalczania polskiego ruchu oporu (1975), akcji wysiedleń na Zamojszczyźnie (1977) i hitlerowskiej Centrali Przesiedleńczej (1979). (Z powodu bardzo rozbudowanych tytułów artykułów musiałem zrezygnować z ich przytaczania).
1 września 1956 r. rozpoczęła pracę w WAPL Anna Teresa Pawłowska (1929-2008). Była absolwentką UMCS w Lublinie; w 1965 r. ukończyła geografię na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi, w 1976 r. zaś doktoryzowała się tamże. Przeszła wszystkie szczeble awansu zawodowego, w 1978 r. została zastępcą dyrektora, którą to funkcję pełniła do emerytury (1985 r.). W Archiwum zajmowała się opracowaniem akt bankowych, gospodarczych, instytucji kredytowych i spółdzielczych; była kierownikiem najpierw oddziału akt gospodarczych i podworskich, a od 1970 r. oddziału ewidencji, udostępniania, informacji i konserwacji. Przez cały okres pracy sprawowała przede wszystkim opiekę nad zasobem kartograficznym, prowadząc badania w tym zakresie. Skatalogowała i zinwentaryzowała plany włościańskie i uwłaszczeniowe, plany Państwowego Banku Rolnego, plany miasta Lublina, zbiór planów różnych urzędów, zbiór map topograficznych. Jest autorką inwentarzy drukowanych: Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca 1786-1914 (1971), Plany i mapy Zamościa z XVII-XX w. Katalog planów i map Zamościa (1980) oraz artykułów o zasobie archiwalnym, zwłaszcza kartograficznym, m.in.: Zbiory kartograficzne Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Lublinie i ich znaczenie dla badań naukowych geograficzno-gospodarczych (1978), Materiały kartograficzne do dziejów miast. Problem rozproszenia na przykładzie Zamościa i Lublina (1981).
Szczupłość mojego tekstu nie pozwala na uwzględnienie wszystkich nazwisk, ale należy wymienić jeszcze kilkanaście z nich, m.in.: Henryka Sadaja, Kazimiery Gawareckiej, Zbigniewa Góralskiego, Danuty Góralskiej-Wójcik, Aleksandra Moskały, Stefana Janickiego, Stanisławy Paulowej, Feliksy Pomarańskiej, Ryszarda Kaliszuka. Wszyscy oni również zasłużyli się dla archiwistyki. Nazwiska te odnajdą zainteresowani w Słowniku Biograficznym Archiwistów Polskich, którego ukazały się już 3 tomy.
Józef Kus