Po klęsce wrześniowej 1939 r. z ziem polskich niewcielonych do Rzeszy i ZSRR utworzone zostało (15 października 1939 r.) Generalne Gubernatorstwo (GG), w którym Niemcy wprowadzili swoją administrację. GG podzielono początkowo na 4 dystrykty: krakowski, lubelski, radomski i warszawski. Przechowywane w Archiwum Państwowym w Lublinie zespoły akt niemieckich urzędów administracji ogólnej i specjalnej, urzędów wojskowych i policji, sądów i więzień są dalekie od kompletności; większość dokumentacji okupant zdążył ewakuować lub zniszczyć.
Na czele dystryktu lubelskiego stał gubernator, a jego organem wykonawczym był Urząd Okręgu (UOL). Zespół podzielony jest na serie: Szef Urzędu, Urząd Kontroli Cen, Urząd Personalny, Urząd Archiwalny i 11 wydziałów. Zgodnie z ich nazewnictwem UOL na terenie dystryktu zajmował się sprawami: wewnętrznymi, zdrowia, finansów, sprawiedliwości, gospodarki, wyżywienia i rolnictwa, leśnictwa, pracy, propagandy, oświaty i nauki, budownictwa. Gubernatorowi dystryktu podlegali starostowie, dowódcy SS i policji. Dystrykt lubelski dzielił się na 10 powiatów; w APL zachowały się niestety fragmenty akt tylko czterech starostw: powiatowych w Lublinie, Puławach i Białej Podlaskiej oraz miejskiego w Lublinie. Starostom z kolei podlegały związki gmin, utworzone w miejsce polskich wydziałów powiatowych. Ich archiwa są fragmentaryczne, tylko dla Hrubieszowa, Lubartowa i Puław. W gminach zniesiono samorząd, władzę powierzono wójtom mianowanym przez starostów. W aktach gmin z tego okresu zachowały się m.in. sprawy kontyngentów, aprowizacji, wykazy wysiedleńców z terenów wcielonych do Rzeszy i przybyłych zza Buga, ewidencja ludności.
Od 1940 r. władze hitlerowskie rozpoczęły przymusowy nabór do pracy w Rzeszy i na obszarze GG. Zajmowały się tym urzędy pracy (Arbeitsamt). Początkowo Niemcy liczyli, że uda im się zachęcić Polaków do dobrowolnych wyjazdów do pracy. Okazało się jednak, że nie ma wielu chętnych, dlatego zaczęto stosować różne formy przymusu, łącznie z ulicznymi łapankami. Zachowało się nieco akt urzędów pracy w Chełmie i Lublinie, zawierających głównie okólniki i zarządzenia, niekompletne sprawozdania z akcji werbunkowej, wykazy zakładów pod administracją niemiecką.
Podstawą rządów okupanta był terror policyjny. Całością sił policyjnych kierował Dowódca SS i Policji Okręgu Lubelskiego, działający poprzez dowódców dwóch zasadniczych formacji policyjnych: Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa oraz policji porządkowej. Akta urzędu Dowódcy SS i Policji są zbiorem zespołów szczątkowych, w skład którego wchodzą, oprócz akt własnych, akta Sądu SS i Policji Nr VI w Krakowie – Wydział w Lublinie, Urzędu SS i Policji do Spraw Przesiedlenia Niemców i Placówki Badawczej SS do Zagadnień Wschodu. Znajdują się tu m.in. imienne listy osadników niemieckich i plany osadnicze niektórych wsi na Zamojszczyźnie. W aktach Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa znajdzie badacz obwieszczenia o rozstrzelaniu Polaków, zaś w aktach podległego mu więzienia na Zamku w Lublinie: zapisy dotyczące stanu więźniów, fragmenty ich wykazów imiennych, odpisy wyroków. Policji Bezpieczeństwa podlegała zamojska ekspozytura Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (placówki w Łodzi). Pozostałość aktowa Ekspozytury, choć niebogata ilościowo, zawiera bogatą treściowo zawartość: rozkazy wysiedleńczo-osadnicze dla wsi Zamojszczyzny, imienne listy wysiedlonych Polaków, notatki służbowe i sprawozdania. Odzwierciedleniem działalności represyjnej oddziałów policji porządkowej są akta III Oddziału Konnego SS-Policji w Chełmie i Batalionu Policji w Zamościu. Pierwszy z zespołów zawiera sprawozdania z działalności, imienne wykazy zakładników, meldunki o partyzantach. Drugi zawiera m.in. rozkazy, zarządzenia, nieliczne sprawozdania, raporty o ekspedycjach karnych.
Szczególne zadania wykonywał Centralny Zarząd Budowlany Oddziałów Wojskowych SS i Policji w Lublinie. Na jego akta składają się m.in.: dokumentacja dotycząca budowy obozu koncentracyjnego na Majdanku, obozów w Trawnikach i Poniatowej, osiedla dla SS w Lublinie, korespondencja w sprawie zamówień na materiały budowlane i finansowanie robót. Normą było, że przy obozach tworzyły swe filie różne zakłady niemieckie, wykorzystując darmową pracę więźniów. Takim zakładem były Niemieckie Zakłady Zbrojeniowe – Spółka z o. o. – Oddział w Lublinie, prowadzące produkcję w Lublinie (obozy: dla Żydów przy ul. Lipowej i przy ul. Chełmskiej) oraz w Puławach.
Archiwum Państwowe w Lublinie przechowuje nadto w swoim zasobie, zachowane również w niewielkim procencie, akta komendantur i jednostek wojskowych. Wśród nich najwartościowszy dla historyka jest zespół Komendantura Placu w Lublinie, w którym znajdują się (oprócz zarządzeń i rozkazów oraz wykazów jednostek wojskowych i władz administracyjnych) dzienne meldunki sytuacyjne komendanta policji porządkowej. W czasie okupacji działały w GG sądy niemieckie (powszechne, sądy specjalne oraz doraźne sądy policyjne). W lubelskim Archiwum są akta dwu powszechnych: w Chełmie i Lublinie. Niemieckie okupacyjne władze służby celnej są reprezentowane przez zbiór szczątków zespołów: Urzędu Celnego II w Chełmie i Dowództwa Celnej Straży Granicznej w Białej Podlaskiej. Wspomnieć też należy o aktach Niemieckiego Urzędu Stanu Cywilnego w Lublinie, zawierającego oprócz ksiąg i aktów stanu cywilnego obywateli niemieckich i przynależnych do narodu niemieckiego, zawiadomienia o śmierci Polaków w obozie na Majdanku.
Obok władz i urzędów okupacyjnych funkcjonowały w GG instytucje, towarzystwa i organizacje polskie. I tak, zachowały się sprawy z okresu okupacji sądów polskich: Apelacyjnego i Okręgowego w Lublinie, grodzkich w: Biłgoraju, Chełmie, Hrubieszowie, Kraśniku, Lubartowie, Lublinie, Opolu Lubelskim, Puławach, Tarnogrodzie. Sądy te orzekały wedle polskiego prawa, postępowania toczyły się wyłącznie w języku polskim, także wszystkie pisma wnoszone były po polsku. Ze wszystkich pieczęci i druków sądowych usunięto jednak godło polskie, a początek sentencji wyroku zmieniono na: „W imieniu Prawa”, zamiast dotychczasowego: „W imieniu Rzeczypospolitej”. Bezpośredni nadzór nad sądownictwem wykonywały okupacyjne organy (tzw. wydziały sprawiedliwości) w poszczególnych dystryktach.
Dla ludności polskiej czynna była opieka społeczna. Sprawowały ją, z działających już wcześniej: Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności, Polski Czerwony Krzyż (Zarząd Okręgowy w Lublinie, Oddział w Hrubieszowie), Lubelski Wojewódzki Międzykomunalny Związek Opieki Społecznej i z nowo utworzonych: Polska Pomoc w Lublinie, RGO – Polski Komitet Opiekuńczy (w: Lublinie, Białej Podlaskiej, Hrubieszowie, Kraśniku, Lubartowie). W aktach można odnaleźć informacje dotyczące jeńców wojennych (w tym zamordowanych w Katyniu – akta PCK), więźniów obozów, osób wywiezionych na roboty przymusowe, akcji przesiedlania ludności narodowości polskiej z terenów wcielonych do Rzeszy, uciekinierów ze Wschodu, form udzielanej im pomocy. Do instytucji opiekuńczych zalicza się również rady żydowskie (Judenraty), choć w zasadzie były to organy administracji ludnością żydowską, powoływane przez władze niemieckie. Rady działały we wszystkich gminach dystryktu, zachowały się jednakże akta tylko trzech – w Lublinie (najpełniej) i w Biskupicach oraz Zamościu (szczątkowo). Stanowią cenne źródło do dziejów Holocaustu. W aktach lubelskich szpitali (Bożego Jana, św. Wincentego a Paulo i Dzieciątka Jezus) znajdziemy informacje o osobach trafiających tam po pobycie na Majdanku, więzieniu na Zamku czy wysiedlonych z Zamojszczyzny.
Funkcjonował w GG nadal polski samorząd gospodarczy; działały: Izba Przemysłowo-Handlowa w Lublinie, Lubelska Izba Rolnicza, Izba Rzemieślnicza w Lublinie, Lubelski Okręgowy Urząd Miar (zachowany tylko szczątek). Przedsiębiorstwa prywatne pozostały formalnie w rękach dotychczasowych właścicieli, ale ich administracja przeszła w ręce zarządców komisarycznych, tzw. Treuhänderów. W październiku 1939 r. utworzono Główny Urząd Powierniczy Wschód, któremu podporządkowano wszystkich zarządców. Zachowały się w różnym procencie akta z okresu okupacji: Lubelskiego Międzykomunalnego Związku Elektryfikacyjnego „Lubzel” w Lublinie, Zakładów Mechanicznych E. Plage i T. Laśkiewicz w Lublinie, Spółki Akcyjnej Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych M. Wolski, Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych „Plon”, Lubelskich Zakładów Mechanicznych M. Sowy, cukrowni i rafinerii „Lublin” i „Milejów”, cukrowni „Opole”, Drożdżowni i Gorzelni „Lublin” St. Wrzodaka, Rektyfikacji Lubelskiej Spadkobierców Jana Czarnieckiego w Lublinie, browarów: „Jeleń” w Lublinie, Popkowice i Zakładów Przemysłowych K. R. Vetter w Lublinie. Własność rolną pozostawiono w dużej mierze nietkniętą. Niemniej nadwyżki produkcji ponad określone minimum należało odstawić okupantowi po bardzo niskich cenach. Możliwość sprzedaży części płodów rolnych na wolnym rynku była bardzo ograniczona: kontyngenty stale rosły, ściągano je w warunkach coraz większego terroru (o kontyngentach informują głównie akta gmin). Tak więc na okupowanych ziemiach polskich Niemcy przejęli praktycznie pełną kontrolę nad życiem gospodarczym. Przedwojenne banki polskie (Bank Gospodarstwa Krajowego Oddział w Lublinie, Państwowy Bank Rolny Oddział w Lublinie) i instytucje kredytowe (Lubelskie Towarzystwo Kredytowe Miejskie) ograniczały się w zasadzie do likwidacji zadłużeń oraz udzielania pożyczek dla Niemców. Na terenie GG mogły nadal działać prywatne zakłady ubezpieczeniowe. Praktycznie jedynym liczącym się poważnym ubezpieczycielem polskim był Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. Zachował się jedynie fragment akt oddziału w Chełmie.
Okupacja znajduje swoje odbicie w aktach podworskich (Archiwum Ordynacji Zamojskiej, Brezów, Kleniewskich, Łosiów, Rulikowskich, Zamoyskich z Włodawy) i majątków, które Niemcy przejęli pod swoją administrację (Fajsławice, Kock, Oleśniki, Orłów, Sobieska Wola). Archiwalia wytworzone w latach wojny i okupacji występują poza tym w aktach miast (Lublina, Białej Podlaskiej, Biłgoraja, Chełma, Hrubieszowa, Janowa Lubelskiego, Kocka, Kraśnika, Lubartowa, Łosic, Międzyrzeca Podlaskiego, Parczewa, Puław, Radzynia Podlaskiego), cechów i związków rzemieślniczych, związków spółdzielczych i spółdzielni, kas pożyczkowych i oszczędnościowych, księgach hipotecznych, notarialnych i innych tu nie wymienionych. Niezwykle cennym uzupełnieniem dla tych źródeł archiwalnych są materiały polskich organizacji podziemnych okręgu lubelskiego (Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych) walczących z okupantem.
Józef Kus
