Międzyrzecki kościół pod wezwaniem Św. Mikołaja

Rok 1447 zapisał się w historii Międzyrzeca jako data fundacji kościoła Św. Mikołaja (ilustracje nr 1, 2). Samo pojęcie fundacji i fundatora pochodzi z wczesnego średniowiecza, co wynikło między innymi z faktu uznania kościoła katolickiego za zrzeszenie wiernych. Fundacja została określona jako majątek, który fundator przeznacza na określony cel, w akcie fundacyjnym. Fundatorami było przede wszystkim możnowładztwo, także szlachta średnia, w szczególności, jeśli chodzi fundacje kościele, głównie bowiem takie występowały w Polsce do przełomu XVI i XVII wieku. Fundacja w formie dwustronnego kontraktu stanowiła o przekazaniu majątku dla „moralnej osoby kościelnej” i wykorzystaniu benefitów z niego pochodzących na określone w dokumencie cele. W zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim można odnaleźć wiele aktów fundacyjnych dotyczących różnych parafii. Jednym z nich jest akt fundacyjny kościoła pw. Św. Mikołaja fundacji Jana Nasutowicza, właściciela Międzyrzeca (ilustracje nr 2,3,4).

Historia Międzyrzeca sięga czasów średniowiecznych. Król Władysław Jagiełło nadał Międyrzec i Stołpno Abrahamowi Chamcowi za zasługi wojenne. Jest to najstarszy zachowany dokument, w którym wspomina się Międzyrzec, ale wówczas funkcjonuje on jako wieś. Kolejne nadanie włości międzyrzeckiej dokonani dla Zilberka znanego też jako Nasuta, czyli Nosal. Nadanie to zostało potwierdzone w 1434 r. w Trokach przez Zygmunta Kiejstutowicza. Nasuta sprowadził na te tereny szlachtę mazowiecką, dla której powstała parafia katolicka, erygował kościół, wystarał się o przywileje organizowania jarmarków i targów i to właśnie jego nazwisko można zapisać w historii jako tego, który przyczynił się do lokowania Międzyrzeca na prawie magdeburskim. Miasto posiadało już wówczas rynek, kilka ulic i drewniany kościół św. Mikołaja z plebanią, a także cerkiew prawosławną również pod wezwaniem św. Mikołaja. Miasto i włości do niego przynależące sukcesywnie się rozrastały. 16 października 1499 r. król Aleksander Jagiellończyk potwierdził w dokumencie, iż w posiadaniu Międzyrzeca znajdują się dwór w Białej przy Krznie, dwór w Jabłecznej przy Bugu, dwór Wistycze przy rzece Lśnie (dzisiejsze tereny Białorusi), dobra oraz łowiska szereszowskie, a także dwór Woźniki w powiecie Mielnickim i dobra Krassówka w powiecie grodzieńskim. XVI w. przynosi kolejne zwiększenie terenów, a Międzyrzec staje się miastem znaczącym i stale rozwijającym.

Mówiąc o historii parafii międzyrzeckiej, należy sięgnąć do początków XV w. Wprawdzie obecny budynek kościoła jest jednym z najstarszych na terenie Podlasia, a jego wygląd zmienił się nieco na przestrzeni wieków, przyjmując cechy zarówno gotyku jak i baroku czy neoklasycyzmu, to w głównej mierze świątynia zachowała swój stan pierwotny. Nie jest to jednak pierwszy kościół międzyrzecki. Został on wybudowany w miejsce wcześniejszego, drewnianego zbudowanego przez Mikołaja Nasutę ku czci swojego patrona. Z czasem drewniany kościół zaczął niszczeć i podupadać, stąd też syn Mikołaja Jan Nasutowicz, starosta brzeski zrezygnował z budowy okazałej siedziby magnackiej na rzecz fundacji kościoła.

Budowa murowanego kościoła w Międzyrzecu ściąga majstrów być może nawet z Pomorza Gdańskiego, należącego wówczas do Polski dzięki zabiegom Kazimierza Jagiellończyka. Rozmach, z jakim wybudowano świątynię i materiał, jakiego użyto (cegła), pozwala sądzić, że poniesione przez fundatora koszta były ogromne. Świadczy to nie tylko o hojności, ale również o ogromnej pobożności darczyńcy.

Oprócz wybudowania świątyni fundacja nadawała szczodre uposażenie proboszczowi oraz wikariuszom wieczystym i szkolnym, plac przykościelny z cmentarzem (wówczas cmentarze zlokalizowane były przy kościołach), ogród czy też sad zlokalizowany między ulicami Kościelną, Warszawską oraz Pocztową do rzeki Krzny, place między ulicą Kościelną, Lanckorońską oraz Rynkiem, staw z groblą i młynem we wsi Piszczance, pole orne we wsi Poświętne oraz Wysokie, a także przyznano mu dziesięcinę snopową z całości włości międzyrzeckich. Teren parafii miał ogromny zasięg, aż po Huszlew i Łosice. 24 sierpnia 1477 r. odbyło się otwarcie kościoła, które zaszczycili swoją obecnością znamienici dostojnicy zarówno podlascy, jak i litewscy.

Późniejsze zachowane dokumenty w następujący sposób opisują wygląd kościoła: „murowany, krzyżackiej struktury i roboty, z wierzchu nietynkowany, tylko w środku, dachówką pokryty z banią, – blachą białą obitą i kopułą jedną, w której był dzwonek sygnaturką zwany. Na wierzchu kopuły znajdowała się gałka mosiężna z krzyżem blachą mosiężną obitym”. Wnętrze jest natomiast opisane następująco: „nad samym tylko prezbiterium sklepienie murowane, a na kościele sufit drewniany, malowany, na czterech filarach murowanych środkiem spierający się, między którymi (filarami) w środku kościoła stały po obu stronach od filarów pierwszych do drugich ławki. Okien wielkich w kościele 10, po kwater 6 w ramach półokrągłych”. W mieście, które niemal w całości było drewniane, murowany kościół stojący na wzgórzu, położony w malowniczym otoczeniu, nad stawem, stanowił obiekt podziwu. Na nabożeństwa uczęszczali do niego nie tylko mieszkańcy miasta, ale też pobliskich wsi, sami właściciele miasta oraz okoliczna szlachta. Fundacja Jana Naustowicza okazała się niezwykle trwała, istnieje bowiem do dziś, chociaż w nieco zmienionej, odrestaurowanej formie, jako świadectwo pobożności, wiary i hojności ofiarodawcy.

Patronem świątyni jest św. Mikołaj, który był wówczas bardzo popularny i kościoły często obierały jego imię. Nawet w Międzyrzecu obok kościoła parafialnego funkcjonowała cerkiew również pw. Św., Mikołaja. Przybliżmy nieco postać samego świętego. Mikołaj urodził się prawdopodobnie ok. 270 r. w Patarze, w zamożnej rodzinie jako jedyne dziecko. Od najmłodszych lat wyróżniał się wielką wrażliwością na ubóstwo i krzywdę drugiego człowieka. Chętnie pomagał innym, także wspierając ich finansowo. Obrał drogę duchowną, został biskupem miasta Miry, gdzie zapamiętano go jako troskliwego, dbającego o potrzeby parafian duchownego. Uchronił od śmierci trzech skazanych młodzieńców, wypraszając łaskę u Cesarza Konstantyna Wielkiego. Jego życie naznaczone było zarówno chwalebnymi czynami, jak i cierpieniem związanym z prześladowaniami. Przypuszcza się, że zmarł 6 grudnia, jednak dokładny rok śmierci jest trudny do określenia. Możliwe, że było to pomiędzy 345 a 352 r. Pochowany został w Mirze, a w 1087 r. jego ciało zostało przewiezione do Bari, gdzie spoczywa do dzisiaj. Jego kult rozpoczął się wraz z wybudowaniem przez cesarza Justyniana świątyni w Konstantynopolu i trwa do dziś, chociaż popularniejsza stała się inna jego forma – obdarowywanie dzieci prezentami.

Joanna Brzyska

Bibliografia

1. Aleksandrowicz P., Miasto Międzyrzec Podlaski w XVII i XVIII wieku, [w:] „Rocznik Międzyrzecki” T. 2 (1970).
2. Blicharz J., Fundacje w Polsce. Wybrane zagadnienia, Wrocław 2016.
3. Geresz J., Międzyrzec Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Międzyrzec Podlaski 2001.
4. Geresz J., Z dziejów kościoła św. Mikołaja w Międzyrzecu Podlaskim, Międzyrzec Podlaski 1997.
5. Demidowicz T., Międzyrzec Podlaski – zarys dziejów, Biała Podlaska 2002
6. Pleszczyński A., Bojarzy Międzyrzeccy. Studium etnograficzne, Warszawa 1892.
7. Pleszczyński A., Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911.
8. Sagan B., Strzępka J., Prawo o fundacjach. Komentarz, Katowice 1992.
9. Strzałkowski K. Zarys dziejów Międzyrzeca, [w:] „Głos Międyrzecki”, 1927, Nr 10.

Opis ilustracji

1. Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim, Hipoteka w Radzyniu Podlaskim, sygn. 134.
2. Bialska Biblioteka Cyfrowa (https://bbc.mbp.org.pl/dlibra) – domena publiczna.