30 lat temu, 4 VI 1989 r., na mocy porozumień między władzami PRL a opozycją odbyły się częściowo wolne wybory parlamentarne. Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu 6 IV 1989 r. Sejm uchwalił nowelizację Konstytucji PRL, wprowadzającą m.in. zapisy o powstaniu Senatu i urzędu prezydenta. Kilka dni później, zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu, nastąpiła legalizacja NSZZ „Solidarność” (17 IV 1989 r.) i NSZZ Rolników Indywidualnych „S” (20 IV 1989). Władze odmówiły legalizacji Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Spotkało się to z ostrą reakcją działaczy młodej opozycji. Ostatecznie NZS zarejestrowano we wrześniu 1989 r.
Jeszcze podczas trwania obrad Okrągłego Stołu powołany został w Lublinie Komitet Obywatelski Województwa Lubelskiego. Później dodano do nazwy słowo „Solidarność”. Przewodniczącym Komitetu został znany historyk z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, prof. Jerzy Kłoczowski. Bieżącym zadaniem Komitetu było przygotowanie się do udziału w wyborach parlamentarnych. Istotną rolę w kampanii „S” odegrało powstanie legalnego medium związanego z opozycją: 6 V 1989 r. ukazał się pierwszy numer reaktywowanego „Biuletynu „Solidarności” Region Środkowo-Wschodni” a 8 maja pierwszy numer „Gazety Wyborczej”. Tuż przed wyborami opublikowano również pierwszy numer zdelegalizowanego po 13 XII 1981 r. „Tygodnika Solidarność”. Komitet Obywatelski otrzymał także własny czas antenowy w radiu i telewizji.
Ważną rolę w kampanii odegrały również spotkania przedwyborcze z kandydatami do Sejmu i Senatu organizowane w całym kraju. W akcję ich organizowania włączyło się też Archiwum Państwowe w Lublinie, a właściwie „Solidarność” zakładowa, która reaktywowała swoją działalność jeszcze przed oficjalną legalizacją, tj. 19 III 1989 r. Ponieważ członkowie Komisji Zakładowej sprzed 13 XII 1981 r. nie pracowali już w tym czasie w Archiwum, pracownicy wybrali nowe władze związkowe. W zebraniu „reaktywacyjnym” uczestniczył jako gość specjalny znany działacz opozycyjny, nauczyciel historii w lubelskich szkołach średnich, Zygmunt Łupina. Przewodniczącym KZ został Tomasz Rodziewicz, jego zastępcą Janusz Łosowski, w skład Komisji weszły ponadto Bożenna Janocińska i Alina Król-Domoń. Związkowcy (w uzgodnieniu z dyrekcją APL) zaproponowali Komitetowi Obywatelskiemu „S” na miejsce spotkań przedwyborczych siedzibę Archiwum przy ul. Jezuickiej 13.
Kandydatami „Solidarności” w Lublinie byli: do Sejmu – Tadeusz Mańka (technik mechanik, przewodniczący Rady Pracowniczej w Fabryce Samochodów Ciężarowych w Lublinie i członek Tymczasowego Komitetu Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność”), do Senatu – Adam Stanowski (doktor socjologii, pracownik naukowy KUL w latach 1950-1955, działacz katolicki, więzień stalinowski, opozycjonista w czasach PRL) i Henryk Janusz Stępniak (instruktor rolny z Fajsławic, działacz „Solidarności” Rolników Indywidualnych, przewodniczący Gminnej Rady Narodowej), oprócz tego Komitet Obywatelski „S” wspierał kandydatkę ZSL Teresę Liszcz (doc. dr habilitowany nauk prawych, pracownik naukowy UMCS w Lublinie, doradca „Solidarności”).
Odbyły się dwa spotkania przedwyborcze w lubelskim Archiwum. Pierwsze miało miejsce 17 V 1989 r. w sali konferencyjnej APL. „Bohaterem dnia” był Tadeusz Mańka, asystowali mu przedstawiciele Komitetu Obywatelskiego „S”. Stałym „opiekunem” kandydata podczas wszystkich spotkań wyborczych była Ewa Michońska, asystentka prof. Ryszarda Bendera, historyka z KUL, który w tamtych wyborach startował jako kandydat niezależny. Nie przeszkadzało jej to zaangażować się w kampanię Komitetu Obywatelskiego „S”. Obecny był również inny członek Komitetu – prof. Kazimierz Grelak z Politechniki Lubelskiej. Związkowcy z archiwalnej „Solidarności” przygotowali na tę okazję plakaty własnej (wy)twórczości (Bożenny Janocińskiej) i hasła wyborcze, w rodzaju: „Nasz wyborca wie czego chce – Posła Mańkę z FSC!”. Frekwencja była duża.
Drugie spotkanie odbyło się 30 V 1989 r. na dziedzińcu Archiwum. Do jego organizacji wspólnie KZ APL włączyli się związkowcy z P. P. Pracownie Konserwacji Zabytków w Lublinie i UMCS. Dużą rolę odegrała tu współpracowniczka KO „S” Ewa Kipta. Po latach tak wspominała owo spotkanie, nazywane przez nią wiecem: Byliśmy w dosyć dobrych kontaktach z pracownikami Archiwum Państwowego, z panem Tomaszem Rodziewiczem i jeszcze jednym kolegą, którego nazwiska nie pamiętam. Uzgodniliśmy z Komitetem Obywatelskim, że tam odbędzie się spotkanie. Zorganizowaliśmy całą logistykę. Zrobiłam projekt plakatu możliwego do powielenia na kserografach, które były wtedy rzadkością. Skserowane plakaty porozwieszano w dużej liczbie na mieście. Myślę, że zostały dosyć dobrze porozklejane, co służyło identyfikowaniu naszych kandydatów, bo na plakacie znajdowały się nazwiska wszystkich kandydatów Komitetu Obywatelskiego oraz Teresy Liszcz, która startowała z listy ZSL-u. Liszcz została zaproszona na spotkanie, bo zawsze współpracowała z „Solidarnością”, pomagała jako radca prawny „Solidarności”. W wyborach była naszym człowiekiem w ZSL-u. Koledzy z Archiwum rozwiesili plakaty i zorganizowali podium. Na dziedzińcu archiwum była dosyć duża grupa ludzi. Zajęliśmy dwie trzecie tego placu. Prowadziłam to spotkanie. Najpierw miała miejsce prezentacja wszystkich kandydatów, a później zadawano pytania, w normalnej rozmowie. Chodziło o to, żeby umożliwić jak najbliższy kontakt kandydatów z rozmówcami. Spotkanie na dziedzińcu trwało chyba jakieś trzy godziny, to na pewno. Robiliśmy to z potrzeby serca, a nie dlatego, że ktoś kazał. Nie mieliśmy wtedy za dużo pieniędzy. To wszystko naprawdę była chałupnicza robota, a w związku z tym bardzo autentyczna. Pozostali, niewymienieni w powyższej relacji kandydaci to oczywiście Henryk Stępniak i Adam Stanowski (do Senatu) oraz Tadeusz Mańka (do Sejmu wraz z Teresą Liszcz). Ewa Kipta wspomniała o podium zorganizowanym przez „kolegów z Archiwum”. Otóż pełnił taką rolę, co widać na jednym ze zdjęć zrobionych wówczas, stary (ale solidny) stół archiwalny przykryty zielonym suknem. Komisja Zakładowa przygotowała również oprawę plastyczną spotkania.
Dwa dni przed wyborami, 2 VI 1989 r., Komitet Obywatelski „Solidarność” dokonał uroczystego zakończenia kampanii wyborczej. W przyległej do Archiwum Państwowego katedrze lubelskiej została odprawiona wieczorna msza święta w intencji Ojczyzny. Wzięli w niej udział pracownicy Archiwum. Oceniając działania „Solidarności”, prof. Antoni Dudek pisał: Kampania prowadzona przez Komitet Obywatelski odznaczała się dużą dynamiką. […] W czasie spotkań kolportowano na wielką skalę tzw. ściągi, mające ułatwić wyborcom sam akt głosowania. Zaznaczano na nich jedynie nazwiska kandydatów Solidarności, zalecając równocześnie skreślanie wszystkich innych nazwisk, w tym także tych umieszczonych na liście krajowej.
Dnia 4 VI 1989 r. odbyła się I tura wyborów do Sejmu i Senatu. Członkiem jednej z komisji wyborczych była lubelska archiwistka Bożenna Janocińska. W wyborach do Senatu kandydaci Komitetu Obywatelskiego uzyskali 92 mandaty, strona koalicyjna ani jednego. Z kolei w wyborach do Sejmu „Solidarność” zdobyła 160 ze 161 możliwych do zdobycia miejsc. Kandydaci koalicyjni z 299 przysługujących im mandatów uzyskali zaledwie trzy. Natomiast na 35 kandydatów z listy krajowej, na której znajdowali się czołowi przedstawiciele koalicji rządowej, tylko dwaj otrzymali ponad 50% głosów, co zgodnie z ordynacją oznaczało, że pozostali zostali wyeliminowani, a 33 mandaty poselskie będą nieobsadzone. W Lublinie wybrani na senatorów zostali: Adam Stanowski i Henryk Janusz Stępniak. Mandat poselski uzyskali: Tadeusz Stanisław Mańka i Teresa Liszcz.
Wybory zakończyły się zwycięstwem „Solidarności”, którego rozmiary zaskoczyły nie tylko komunistów, lecz i stronę opozycyjną. Zwycięstwo to otworzyło nową epokę w najnowszych dziejach Polski oraz wpłynęło na proces upadku komunizmu w Europie Środkowej. W historiografii najnowszej dosyć powszechnie traktuje się tę datę jako początek III Rzeczypospolitej. Do jej budowy swój „kamyczek” dorzuciło Archiwum Państwowe w Lublinie.
Przy opracowaniu tekstu wykorzystałem wydawnictwo Ośrodka Brama Grodzka Teatr NN Lublin – drogi do wolności. Lublin – polska tranformacja 1989-1991, „Scriptores” 2014, nr 43.