Lublin powojenny to miejsce fascynujące, pełne sprzeczności. Z jednej strony uchodził za kolebkę władzy komunistycznej, z drugiej zaś okazał się miejscem, z którego promieniowały na całą Polskę inicjatywy opozycyjne ‒ pisze na internetowej stronie Teatru NN Dominika Majuk. Jak wiadomo miasto było przez kilka miesięcy tymczasową stolicą PRL. Z tego okresu APL nie posiada żadnych akt władz centralnych, jako że takowe przechowywane są w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Gromadzi natomiast materiały wytworzone od 1944 r. przez różne szczeble (od wojewódzkiego poczynając) administracji ogólnej i specjalnej, sądy, prokuratury, przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze, szkoły, związki zawodowe, organizacje i partie polityczne, placówki kulturalne.
Okres PRL charakteryzuje się trzema cezurami ustrojowymi, zawierającymi się w latach 1944-1950, 1950-1973/75, 1975-1990, przy czym dominującą rolę odgrywały wtedy instytucje rad narodowych szczebla wojewódzkiego, powiatowego, gromadzkiego i gminnego: Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie (1944-1950), Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie (1950-1973), Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie (1974-1990). W okresie 1944-1950 funkcjonowały równolegle do rad narodowych urzędy administracji państwowej ogólnej szczebla wojewódzkiego i powiatowego: Urząd Wojewódzki Lubelski, któremu podlegały starostwa powiatowe. W 1975 r. w związku z reformą administracyjną kraju powstały ponadto urzędy wojewódzkie w Białej Podlaskiej i Chełmie, działające do 1998 r. W 1990 r. powołano do życia urzędy rejonowe, zastąpione w 1999 starostwami powiatowymi. Do 1950 r. funkcjonowały: Wojewódzki Urząd Ziemski w Lublinie, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Lublinie, Okręgowy Urząd Likwidacyjny w Lublinie, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym ‒ Delegatura w Lublinie. Stosunkowo licznie reprezentowane są w tym okresie jednostki organizacyjne resortu sprawiedliwości: w latach 1944-1950 ‒ Sąd Apelacyjny w Lublinie, Sąd Okręgowy w Lublinie, Prokurator Sądu Okręgowego w Lublinie; po 1950 r. ‒ Sąd Wojewódzki w Lublinie, Prokuratura Wojewódzka w Lublinie, Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Lublinie (1946-1953). Niezwykle istotne dla ludności zamieszkującej dawne Kresy Wschodnie w staraniach o ekwiwalent za pozostawione mienie są akta państwowych urzędów repatriacyjnych (PUR) ‒ Wojewódzki Oddział w Lublinie i powiatowe.
Edukacji zawodowej, a zwłaszcza politycznej młodzieży służyła Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (SP). Lubelskie Archiwum jest w posiadaniu akt Komendy Wojewódzkiej i powiatowych tej paramilitarnej organizacji. Inną dużą grupę archiwaliów stanowią akta związków zawodowych różnych branż i rad związków szczebli wojewódzkiego i powiatowych. Źródła do dziejów oświaty i szkolnictwa na Lubelszczyźnie to nie tylko zespoły: Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego (1945-1950), Dyrekcja Okręgowa Szkolnictwa Zawodowego (1949-1958) i inspektoraty szkolne powiatowe i miejskie, ale i liczne akta szkół.
Rok 1950 to krańcowa data zespołów akt miast. Z zasobu wymienić tu należy akta miast: Lublina, Białej Podlaskiej, Biłgoraja, Chełma, Hrubieszowa, Janowa Lubelskiego, Kazimierza Dolnego, Kocka, Kraśnika, Lubartowa, Łęcznej, Łosic, Międzyrzeca Podlaskiego, Ostrowa Lubelskiego, Parczewa, Puław, Radzynia Podlaskiego, Terespola nad Bugiem, Włodawy. Pierwsze lata powojenne to również okres działalności polskiego podziemia niepodległościowego i ukraińskich nacjonalistów. Akta polskich organizacji antykomunistycznych reprezentują zespoły: Narodowe Siły Zbrojne Okręg III Lublin i Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” ‒ WiN Okręg Lubelski, natomiast ukraińskich nacjonalistów Ukraińska Powstańcza Armia Zachód IV Okręg Wojskowy.
W zbiorach Archiwum znajdują się akta instytucji charytatywnych niosących pomoc potrzebującym w trudnym powojennym czasie, wśród nich akta Wojewódzkiego Komitetu Opieki Społecznej w Lublinie i powiatowych komitetów. Nie sposób nie wspomnieć też o innych organizacjach pomocowych – PCK, czy związanym z Chrześcijańskim Stowarzyszeniem Społecznym – Polskim Komitecie Pomocy Społecznej, działającym od końca lat 50. XX w. Powiększyło Archiwum swój zasób o akta szpitali lubelskich: Bożego Jana, Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego Nr 1, Państwowego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Abramowicach, Wojewódzkiego Szpitala Onkologicznego, a także Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Białej Podlaskiej i Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Chełmie; zaś z instytucji kultury akta m.in.: Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie i Teatru Muzycznego w Lublinie.
Ważne w aspekcie gospodarczym są materiały archiwalne zlikwidowanych zjednoczeń w Lublinie, w tym: Zjednoczenia Budownictwa Przemysłowego „Wschód”, Wojewódzkiego Zjednoczenia Przedsiębiorstw Państwowego Przemysłu Terenowego, Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Produkcyjnych, Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Mleczarskich, Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Pracy, Centralnego Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Wśród instytucji gospodarczych i przedsiębiorstw na uwagę zasługują: Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie, Lubelska Fabryka Maszyn Rolniczych w Lublinie im. Rewolucji 1905 r., „Agromet” Kombinat Maszyn Rolniczych w Lublinie, Lubelskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa”. Ważne są akta Okręgowego Przedsiębiorstwa Geodezyjno-Kartograficznego w Lublinie, z uwagi na bogaty zbiór map i zdjęć lotniczych.
Po 1989 r. sukcesywnie za postępującymi zmianami ustrojowymi lubelskie Archiwum przejmuje materiały wytworzone przez prywatyzowane przedsiębiorstwa państwowe, m.in.: Zakłady Azotowe „Puławy”, Lubelskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego i Drożdżowego, Lubartowskie Zakłady Garbarskie, Lubelskie Zakłady Przemysłu Skórzanego, Lubelskie Zakłady Energetyczne „LUBZEL” S.A., Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego „Milejów” w Milejowie, Lubelska Wytwórnia Tytoniu Przemysłowego, Lubelskie Zakłady Futrzarskie w Kurowie, Zakłady Mięsne w Lublinie, Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego „Puławy” w Puławach, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL Świdnik”. Materiały archiwalne po innych ważnych zakładach produkcyjnych w terenie przejęły oddziały zamiejscowe AP w Lublinie: Oddział w Chełmie – Kombinat Cementowy „Chełm”, Chełmskie przedsiębiorstwo Budowlane, Zakłady Wyrobów Sanitarnych w Krasnymstawie-Borku, Nadbużańskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Polesie” we Włodawie; Oddział w Kraśniku – Fabryka Łożysk Tocznych w Kraśniku, Kopalnia Fosforytów w Annopolu, Zakłady Elekromaszynowe „Predom-Eda” w Poniatowej; Oddział w Radzyniu – Bialskie Zakłady Przemysłu Drzewnego, Zakłady Przemysłu Wełnianego „Biawena” w Białej Podlaskiej, Radzyńskie Zakłady Przemysłu Terenowego w Międzyrzecu Podlaskim. Jedynym w swoim rodzaju zespołem archiwalnym przechowywanym w radzyńskim oddziale jest Stadnina Koni w Janowie Podlaskim. Do ważnych archiwaliów należą akta Najwyższej Izby Kontroli – Delegatury w Lublinie.
Nie trzeba specjalnie dowodzić wartości źródłowej pozostałości aktowej po Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Partia kieruje, a rząd rządzi – te słowa Edwarda Gierka, które padły na VIII Plenum KC PZPR 7 II 1971 r. wyjaśniają sedno sprawy. W 1990 r. lubelskie Archiwum przejęło olbrzymią dokumentację byłej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Lublinie, Białej Podlaskiej i Chełmie, w tym materiały z dawnego archiwum historycznego Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Lublinie, obejmujące m.in. akta wytworzone przez Polską Partię Robotniczą i Polską Partię Socjalistyczną oraz afiliowane przy nich różne organizacje młodzieżowe (ZMW „Wici”, OMTUR, ZMP, ZMW). Trzon tego archiwum to KW PZPR w Lublinie (1948-1990), struktury powiatowe, miejskie, gromadzkie, miejsko-gminne i gminne. Organizacje młodzieżowe reprezentowane są przez Zarząd Wojewódzki ZMP w Lublinie (1948-1957), Zarząd Wojewódzki ZMS w Lublinie i jednostki podległe (1957-1976), Zarząd Wojewódzki ZMW w Lublinie i jednostki podległe (1957-1975), Radę Wojewódzką Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży w Lublinie (1973-1976). Do zasobu APL trafiły wraz z aktami także: duży zbiór fotografii, zbiór plakatów, druków ulotnych i afiszy oraz wspomnień i relacji działaczy partyjnych. Do dużych zespołów aktowych należy również Związek Samopomocy Chłopskiej Zarząd Wojewódzki, znacznie mniej jednostek liczą akta pozostałe po strukturach organizacji: ZBOWiD, Front Jedności Narodu, Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne i PRON. W związku z tym zaistniała konieczność utworzenia nowego oddziału APL z siedzibą w Lublinie, który podjął opiekę nad blisko 1,3 kilometrami akt z archiwum KW PZPR w Lublinie.
Na zakończenie tego zwięzłego z konieczności przeglądu akt najnowszych wspomnieć należy o napływających cyklicznie do zasobu Archiwum i jego oddziałów zamiejscowych aktach komisji wyborczych z wyborów Prezydenta RP, Sejmu i Senatu, samorządu terytorialnego, Parlamentu Europejskiego oraz komisji do spraw różnych referendów.