Koniec istnienia państwowości polskiej w 1795 r. spowodował, że zanikło ostatecznie sądownictwo ziemskie i grodzkie, a kancelarie sądowe zlikwidowano. Problemem były pozostawione wytwory powyższych instytucji, czyli księgi zawierające kluczową dokumentację prawną, majątkową i administracyjną. Zachowanie ich było niezbędne w przypadku toczących się ciągle postępowań sądowych i ewentualnych procesach majątkowych. Dlatego też akta staropolskie były zabezpieczane i przewożone do innych ośrodków. Te z Lubelszczyzny, Chełmszczyzny i Zamojszczyzny w pewnej części trafiły do Lwowa, a część pozostała w miejscu wytworzenia. We Lwowie przechowywano je w bibliotece oo. Bernardynów, gdzie przeprowadzono też ich wstępne porządkowanie. W okresie Księstwa Warszawskiego, księgi ziemskie i grodzkie oddano pod nadzór sądów pokoju. Dopiero w 1825 r. zgodnie z dekretem namiestnika Królestwa Polskiego Józefa Zajączka, utworzono w miastach wojewódzkich Archiwa Akt Dawnych, które miały zająć się uporządkowaniem i ewidencją dawnych akt staropolskich. W Lublinie dokonano tego dopiero dwa lata później czyli w 1827 r. Karkołomne zadanie organizacji archiwum powierzono Piotrowi Zagrobskiemu – notariuszowi i konserwatorowi hipotek.
Kim był Piotr Zagrobski? Pochodził on z ubogiej rodziny szlacheckiej, pieczętującej się herbem Zagłoba lub Zagroba. Nazwisko to w pierwszej wersji brzmiało Zagłobski. Był synem Józefa i Anieli Kotuńskiej. Po rodzicach odziedziczył część wsi Bychawka i Tuszowa, a po wuju Józefie Kotuńskim majątek ziemski we wsi Kramarzewo. Przez długi czas zamieszkiwał w Krasnymstawie, gdzie najprawdopodobniej pracował w kancelarii sądowej. W sierpniu 1810 r. otrzymał stanowisko notariusza publicznego oraz konserwatora hipotek krasnostawskich. Na tym stanowisku spędził 13 lat. W 1823 r. upoważnieniem prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji przeniesiono go do Zamościa, gdzie objął funkcję zastępcy notariusza. Cztery lata później w 1827 r. kolejnym upoważnieniem, przeniesiono go do Lublina na stanowisko zastępcy archiwisty w utworzonym dekretem Józefa Zajaczka Archiwum Akt Dawnych. Kilka dni później objął funkcję archiwisty.
Akta dotyczące działalności Piotra Zagrobskiego jako notariusza i pisarza, Prefekt Departamentu Lubelskiego, sygn. 3, 7
Zadaniem powierzonym mu przez komisję sprawiedliwości było zebranie wszystkich ksiąg i akt staropolskich w jednym miejscu, czyli lubelskim archiwum. Swoje działania rozpoczął od przygotowania, spakowania i przywiezienia do Lublina ksiąg grodzkich i ziemskich krasnostawskich. Następnie przejął akta Trybunału Koronnego w Lublinie, księgi ziemskie lubelskie oraz podkomorskie, które do tej pory znajdowały się pod opieką Wincentego Słotwińskiego, prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji. Protokół, który podpisał Zagrobski po przejęciu akt, zawierał również zakres czynności archiwisty AAD. Należało do nich wietrzenie pomieszczeń, określaniu stanu zachowania akt a w razie potrzeby ich konserwacja i porządkowanie. Jednym z najważniejszych zadań była również konsygnacja wszystkich akt oraz prowadzenie ewidencji. Wśród pomniejszych zadań archiwisty było również dbanie o pomieszczenia archiwum, zamawianie wyposażenia oraz prowadzenie bieżącej registratury.
W latach 1827-1829 Zagrobski prowadził działania mające na celu przejęcie akt sądowych z całego terenu województwa lubelskiego. Podsumowaniem jego działań było stworzenie inwentarza zbiorowego pod nazwą Konsygnacja akt dawnych polskich z całego województwa w mieście Lublinie Skoncentrowanych w roku 1832 uformowana. Efekt pracy Zagrobskiego był pierwszym inwentarzem zbiorowym akt po zasobie archiwum, obejmującym w formie zestawienia 4314 ksiąg oprawnych i fascykułów, pogrupowanych w 52 tytuły stanowiące serie konkretnych zespołów. Konsygnacja jest dziełem szczegółowym, zawierającym sygnatury wszystkich jednostek w obrębie serii, daty roczne, liczbę kart, informacje o oprawie oraz uwagi odnośnie do opisu poszczególnych jednostek.
Konsygnacja akt dawnych polskich z całego województwa w mieście Lublinie Skoncentrowanych w roku 1832 uformowana
Rozległy zakres obowiązków oraz ciągły napływ kwerend i wniosków na wydanie odpisów, spowodował, że zadecydowano o przydzieleniu archiwiście pomocnika. Zagrobskiemu powierzono zadanie nauczenia nowego adepta archiwistyki posługiwania się zasobem staropolskim oraz przyswojenia zasad paleografii. Jego pomocnikiem został w 1834 r. Jan Huber. Zagrobski zmarł 25 marca 1835 r., a przed prezesem Trybunału Cywilnego stanęło zadanie wyznaczenia jego następcy, co nie było łatwe, biorąc pod uwagę rzetelność i skrupulatność wykonywanej przez Zagrobskiego pracy. Ostatecznie na jego miejsce jako archiwistę powołano Leona Stępowskiego, a jego pomocnikiem został Adam Sosnowski.
Akt zgonu Piotra Zagrobskiego, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej Katedralnej św. Jana w Lublinie, sygn. 14
Akta z Trybunału Cywilnego I Instancji w Lublinie dotyczące urządzenia AAD po śmierci Piotra Zagrobskiego, Trybunał Cywilny I Instancji w Lublinie, Inwentarz, sygn. 5, 6
W 2025 r. obchodzimy wyjątkową podwójną rocznicę związaną z Piotrem Zagrobskim i Archiwum Akt Dawnych. Z jednej strony jest to 190. rocznica śmierci lubelskiego archiwisty oraz 200. rocznica utworzenia przez Józefa Zajączka Archiwów Akt Dawnych w Królestwie Polskim (choć lubelskie AAD utworzono dopiero w 1827 r.), czyli de facto pierwszej sieci archiwalnej na tym obszarze.
Bartosz Staręgowski
BIBLIOGRAFIA
- https://lac.lublin.pl/polonica/wprowadzenie/
- Konstankiewicz A., Konsygnacja Piotra Zagrobskiego z 1832 r. jako źródło do poznania dziedzictwa archiwalnego Lubelszczyzny [w:] Dziedzictwo archiwalne Lublina i Lubelszczyzny. Ludzie Instytucje, Dokumentacja, red. P. Dymmel, R. Jop, Lublin 2022, s. 111-140.
- Konstankiewicz A., Zagrobski Piotr [w:] Słownik Biograficzny Archiwistów Polskich, t. 3 (1835-2015), red. E. Rossowska, Warszawa 2017, s. 269-270.
- Niesiecki K., Herbarz Polski, t. 10, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1845, s. 22.