W 2024 r. obchodzimy 230. rocznicę powstania kościuszkowskiego. W związku z tą okolicznością chcielibyśmy przedstawić, postać głównego bohatera wydarzeń z roku 1794, czyli Tadeusza Kościuszkę, w kontekście jego powiązań z Lublinem oraz zasobem Archiwum Państwowego w Lublinie.
Tadeusz Kościuszko gościł w „Kozim Grodzie” kilkukrotnie, najpierw w latach młodości, a następnie w 1790 r. już po swoim powrocie ze Stanów Zjednoczonych. W Ameryce wsławił się jako zdolny inżynier i projektant fortyfikacji. Już na początku jego działalności generał Gates pisał do generała Pattersona: „Pułk. Kosiusco […] jest zdolnym inżynierem i jednym z najlepszych rysowników, jakich kiedykolwiek widziałem […] Z całym naciskiem polecam Panu, żeby plany pułkownika Kościuszki były natychmiast wprowadzone w życie”. Kościuszko wybudował słynną twierdzę West Point nad rzeką Hudson, która została uznana za najlepszą twierdzę amerykańską i stała się w 1779 r. kwaterą główną George’a Washingtona. Wcześniej stworzył fortyfikacje Filadelfii, które skutecznie obroniły ją przed atakiem wroga. To również on zbudował pod Saratogą umocnienia polowe, które istotnie przyczyniły się do historycznego zwycięstwa Amerykanów nad Brytyjczykami.
Do wizyty w Lublinie doszło najprawdopodobniej dopiero w 1790 r., już po powrocie z Ameryki. O pobycie od początku czerwca do września tego roku napisał Józef Kermisz w swoim artykule z 1945 r. pt. Służbowy pobyt Kościuszki w Lublinie w r. 1790. Czytamy tam: „Z początkiem czerwca 1790 r. przybył Kościuszko do Lublina i zamieszkał w dworku stryja swojego Jana Kościuszki, starosty krzemienieckiego i dziedzica małej wsi Sławinek, liczącej wtedy 17 dymów i przynoszącej rocznego dochodu około 900 zł. Nasz generał został dowódcą grupy, rozłożonej między Bugiem a Wisłą, w skład której wchodziły następujące oddziały: 12 chorągwi brygady kawalerii narodowej Jana Potockiego, 400 szabel z pułku przedniej straży buławy polnej, batalion w sile 600 głów z pułku Gorzeńskiego, stojącego w Lublinie od czasu marca wreszcie batalion z pułku fizylierów mający stanąć w Kazimierzu. […] w owym czasie bezpieczeństwo publiczne Lublina i prowincji pozostawiało wiele, b. wiele do życzenia. Po nocach grasowali „hultaje” i złodzieje, dopuszczając się wielkich nadużyć […] Od razu z całą sympatią i współczuciem wejrzał w ówczesną bolączkę Lublina i okolicy Kościuszko, który 10 czerwca zwrócił się do Komisji (Cywilno-Wojskowej ziemi lubelskiej i powiatu urzędowskiego) z przedłożeniem, aby „po wjazdach do m. Lublina rogatki wystawione były”, do których przyrzekł dawać warty. […] Po wystawieniu rogatek stała się, rzecz jasna, możliwsza skuteczna kontrola nad złoczyńcami, włóczęgami i w ogóle ludźmi „luźnymi”. Dalej autor opisuje popis wojskowy, który miał miejsce pomiędzy Lublinem a Dziesiątą, a który odbywał się pod czujnym okiem generała lejtnanta i inspektora wojska polskiego Kazimierza Rzewuskiego. Popisowi przewodził Kościuszko, a sama defilada wraz z ćwiczebnymi starciami spotkała się z aplauzem i wiwatami zgromadzonej publiczności „wśród której znajdował się cały Trybunał z palestrą oraz szkoła akademicka z wychowawcami”. W związku z zaognieniem stosunków z Rosją 7 września Tadeusz Kościuszko opuścił Lublin wraz z dowodzonymi przez siebie oddziałami. J. Kiermisz w swoim tekście przybliżył również cechy charakteru i osobowości słynnego dowódcy: „o samym Generale tak pisał, współczesny mu lublinianin, pamiętnikarz Koźmian – uprzejmy, taktowny […] skromny w życiu i łączący w sobie obywatelstwo z rycerstwem”.
List zaprezentowany poniżej, a spisany osobiście przez Tadeusza Kościuszkę, dotyczy również spraw związanych z wojskiem, a konkretnie z logistyką wojskową. Kościuszko zwraca się w nim z prośbą do Komisji Dobrego Porządku Ziemi Chełmskiej o pomoc dla konwoju transportującego armaty i wozy amunicyjne w stronę Starego Konstantynowa. Oczekiwał on pomocy przy samym transporcie oraz wyznaczenia kwater i furażu dla żołnierzy eskortujących konwój.
Chcąc znaleźć w Lublinie fizyczne ślady pobytu Kościuszki, musimy udać się do Ogrodu Botanicznego UMCS, bo właśnie tam, znajduje się reduta zbudowana na początku 1792 r. Jest to jedyne zachowane dzieło ziemnego budownictwa obronnego w Polsce, którego autorem i inicjatorem był Tadeusz Kościuszko. Reduta to rodzaj fortyfikacji w kształcie czworoboku, przygotowanej do obrony i ostrzeliwania ogniem artyleryjskim. Ta lubelska została zlokalizowana na terenie folwarku, należącego do krewnego Kościuszki, konfederata barskiego Jana Nepomucena Kościuszki. Pomimo wielkich zalet strategicznych nie brała udziału w bitwie. Przetrwała do obecnych czasów w niezmienionej formie bez przekształceń układu przestrzennego. Zachował się całokształt budowli ziemnej z szańcami, wnętrzem, czyli osadą i działobitnią ulokowaną na niedostępnym urwisku oraz murowaną piwnicą jako schron dla żołnierzy i magazyn. Przetrwało też całe otoczenie: zamaskowane dziką zielenią jary, zbiorniki wodne, obwałowania z ukrytą bezpieczną drogą dojazdową do Reduty oraz ukształtowana linia obrony.
Lubelską redutę łączy z najsłynniejszą fortyfikacją Kościuszki twierdzą West Point nie tylko osoba projektanta, ale też fakt, że obie nie doczekały się bitew, dla których zostały stworzone. Możliwe, że Kościuszko planował miejsce bitwy z Rosjanami w lipcu 1792 r. na przedpolach Lublina, a fortyfikacja miała być częścią przyjętej strategii. Możliwe też, że miała ona jedynie utrudniać przemarsz wrogich wojsk na Warszawę. W bitwie, do której finalnie doszło pod Dubienką 18 lipca t. r., nie bez znaczenia stały się wybudowane przez Kościuszkę umocnienia, jednak udało im się jedynie spowolnić marsz Rosjan i doprowadzić do nierozstrzygniętego wyniku samego starcia. Miejsce, gdzie polskie wojska udały się po bitwie upamiętnia na Lubelszczyźnie pomnik w Bronowicach.
Postumentowi towarzyszy następująca historia:
Tadeusz Kościuszko był bohaterem już za życia, po śmierci zaś, pamięć o nim była nadal żywa w narodzie. Poświęconych mu było wiele pomników i kopców. Z tych usypanych na terenie Lubelszczyzny można wymienić powstałe w: Bełżycach, Chełmie, Krasnymstawie, Mełgwi czy Tarnogrodzie. Obchody rocznicowe jego śmierci stały się uroczystościami patriotycznymi i podtrzymywały ducha narodu oczekującego odzyskania niepodległości.
Galeria pocztówek z Tadeuszem Kościuszką, Kolekcja pocztówek Krzysztofa Lorka, sygn. 2, 6, 7, 8, 9, 13, 14, 15, 17, 20, 21, 22
Autor tekstu: Magdalena Adamiuk-Polańska
Źródła ilustracji:
- Radosław Puśko, Tadeusz Kościuszko, plan bitwy pod Saratogą, < https://radekpusko.pl/tadeusz-kosciuszko-bohater-wizjoner/tadeusz-kosciuszko-plan-bitwy-pod-saratoga/>
- Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Akta miasta Lublina, PLANY MIASTA LUBLINA, sygn. 3
- APL, Komisje Cywilno-Wojskowe Ziemi Chełmskiej i Powiatu Krasnostawskiego, sygn. 3
- < https://maps.arcanum.com/en/map/europe-18century-firstsurvey/?bbox=2469072.746747068%2C6651736.221476521%2C2542452.293900837%2C6678068.777720764&map-list=1&layers=163%2C165>
- APL, Spuścizna Mikołaja Spóza, Spis roboczy nr 16, sygn. 24
- APL, Spuścizna Mikołaja Spóza, Spis roboczy nr 16, sygn. 24
- Biblioteka Archiwum Państwowego w Lublinie
- APL, Zbiór afiszów i druków ulotnych, sygn. 1281
Wybrana bibliografia:
- Kseniak Mieczysław, Zapomniana Reduta gen. Tadeusza Kościuszki w Ogrodzie Botanicznym UMCS na Sławinku w Lublinie, „Wiadomości konserwatorskie województwa lubelskiego”, nr 21, 2017.
- Kiermisz Józef, Służbowy pobyt Kościuszki w Lublinie w r. 1790, „Gazeta Lubelska: niezależne pismo demokratyczne”, nr 14,16, 1945.
- Malski Wiktor, Amerykańska wojna pułkownika Kościuszki, Warszawa 1977.
- Reduta gen. Tadeusza Kościuszki, < https://www.umcs.pl/pl/reduta-gen-tadeusza-kosciuszki,21294.htm>