Okoliczności uchwalenia Konstytucji 3 Maja

Uchwalona 3 maja 1791 r. na Sejmie Czteroletnim Ustawa rządowa była nie tylko pierwszą konstytucją w Europie i drugą na świecie, ale przede wszystkim próbą ratowania od upadku I Rzeczpospolitej. I choć samo uchwalenie Konstytucji 3 Maja przebiegało w bardzo niesprzyjających i dramatycznych okolicznościach, to dokument ten jest źródłem dumy dla kolejnych pokoleń Polaków.

Jak się to wszystko zaczęło? W grudniu 1790 r. król Stanisław August Poniatowski spotkał się Ignacym Potockim, przywódcą opozycji na Sejmie Czteroletnim. Po długiej debacie doszło między nimi do porozumienia, którego owocem były prowadzone w tajemnicy prace nad projektem nowej ustawy, pozwalającej zreformować ogarnięty kryzysem kraj. W pracach tych brali również udział: ksiądz Hugo Kołłątaj, poseł krakowski Aleksander Linowski oraz marszałek koronnej konfederacji sejmowej Stanisław Małachowski. Tekst Ustawy rządowej był już gotowy w marcu 1791 r. i wtedy zaczęto go rozpowszechniać wśród zaufanych posłów i senatorów. Wieść o tajemniczym dokumencie rozeszła się wkrótce także wśród konserwatystów, dlatego jego twórcy musieli pospieszyć się z przedłożeniem Ustawy rządowej sejmowi. Zanim jednak to się stało, pod głosowanie poddano dwie inne ustawy stanowiące później integralną część Konstytucji: z 24 marca o reorganizacji sejmików oraz z 18 kwietnia o sprawach mieszczan i ustroju miast.

Po raz pierwszy tekst Ustawy rządowej odczytano 1 maja 1791 r. w Pałacu Radziwiłłowskim, a już dzień później zaczęto zbierać podpisy za jej uchwaleniem. Jednak gdy 3 maja sejm zasiadał do właściwych obrad, Zamek Królewski został dla zapewnienia bezpieczeństwa otoczony przez królewskie wojska. Sesja decydująca o przyjęciu nowej ustawy była bardzo burzliwa i trwała aż siedem godzin. Zwolennicy oraz przeciwnicy nowego prawa sięgali po różne, niekiedy mało racjonalne argumenty. Doskonałym tego przykładem jest Jan Suchorzewski, przedstawiciel konserwatywnej szlachty, który groził, że jeśli sejm uchwali nową ustawę, to na znak protestu przeciwko łamaniu swoich praw zabije swojego kilkuletniego syna.

Czego tak bardzo obawiała się konserwatywna szlachta? Ustawa rządowa wprowadzała w Rzeczypospolitej ustrój monarchii konstytucyjnej. Choć pozwalała na zachowanie stanowego podziału społeczeństwa, to otwierała drogę do kolejnych zmian w polskim ustroju. Zdaniem jednych największe kontrowersje wzbudzało wprowadzenie trójpodziału władzy, a inni głośno oprotestowywali zniesienie na jej mocy liberum veto i wolnej elekcji, oraz zakazanie zawiązywania konfederacji. Celem konstytucji było bowiem umocnienie rządu i jego administracji kosztem senatu. I choć ostatecznie ustawę uchwalono, to zaledwie po czternastu miesiącach, tuż po zawiązaniu konfederacji targowickiej w 1792 roku, została obalona.

Rękopiśmienna kopia Konstytucji 3 Maja z akt grodu łuckiego w Archiwum Brezów z Siekierzyniec (1791 r.)

Archiwum Państwowe w Lublinie może pochwalić się posiadaniem pochodzącej z tamtych czasów rękopiśmiennej kopii tekstu Konstytucji 3 Maja. Tekst ustawy został wpisany do księgi sądowej grodu łuckiego 20 maja 1791 r. i dziś dokument ten znajduje się w zespole Archiwum Brezów z Siekierzyniec, przechowywanym w lubelskim Archiwum. Kopia  konstytucji znalazła się w posiadaniu Brezów nieprzypadkowo. Choć najmocniej związani z Wołyniem i Wielkopolską, Brezowie żywo angażowali się w życie polityczne kraju. Urodzony 10 sierpnia 1752 r. Stanisław Breza jako poseł i członek obozu postępowego na Sejmie Czteroletnim od początku wyrażał swoje poparcie dla wprowadzenia nowej ustawy. Wkrótce potem stał się członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, które powstało tuż po jej uchwaleniu.

Innym dokumentem z czasów obrad Sejmu Czteroletniego przechowywanym w lubelskim Archiwum jest druk ustawy o miastach z kwietnia 1791 r., która stała się integralną częścią Konstytucji 3 Maja. Znajduje się on w księdze sądowej miasta Kazimierza z 1791 r.

Fragment ,,Prawa o miastach” uchwalonego podczas obrad Sejmu Czteroletniego 18 kwietnia 1791 r. Druk z księgi radzieckiej i wójtowsko-ławniczej miasta Kazimierza Dolnego (1791 r.)

Źródło skanów:

• Archiwum Państwowe w Lublinie, zespół nr 72, Archiwum Brezów z Siekierzyniec, Kopia Konstytucji 3 maja w księgach Grodu Łuckiego oblatowanej roku 1791 miesiąca maja 20 dnia, sygn. 508
• Archiwum Państwowe w Lublinie, zespół nr 37, Akta miasta Kazimierza Dolnego, sygn. 28, Księga sądu i urzędu radzieckiego i wójtowsko-ławniczego, s. 199-207

Magdalena Czerwińska