Archiwum Państwowe w Lublinie zostało powołane reskryptem Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z 31 lipca 1918 r. Było to jedno z pierwszych archiwów państwowych utworzonych w odradzającej się Polsce. Tradycje archiwalne Lublina sięgają jednakże średniowiecza. Wraz z utworzeniem gminy miejskiej na prawie niemieckim magdeburskim w XIV w. (lokacja miasta w 1317 r.) oraz powstaniem pierwszych organów władzy w mieście: rady i ławy miejskiej zrodziła się potrzeba przechowywania otrzymywanych przez miasto przywilejów, spisywanych uchwał, sądzonych spraw, zawieranych przez mieszczan transakcji, rachunków miejskich itp.
Sam termin – archivum civitatis (archiwum miejskie) – odnotowano po raz pierwszy w dokumencie z 1596 r. Mieściło się ono w tzw. Małym Ratuszku na Starym Mieście przy ulicy Archidiakońskiej. W XIV–XV w. powstały również archiwa grodzkie i ziemskie. Starosta (capitaneus) lubelski wzmiankowany jest już w drugiej połowie XIV w., sędzia ziemski (iudex generalis terrae Lublinensis) działał od XV w. Księgi grodzkie przechowywano na zamku lubelskim, ziemskie – w refektarzu klasztoru Dominikanów. Z rokiem 1578 wiąże się utworzenie archiwum Trybunału Koronnego, najwyższego sądu apelacyjnego od wyroków wszystkich sądów szlacheckich, którego produkcję aktową przechowywano razem z księgami ziemskimi i podkomorskimi. W XVI w. zaczęło zapewne funkcjonować archiwum Sejmu Żydowskiego (Sejm Czterech Prowincji) powołanego do życia w Lublinie w 1580 r. Sejm ten działał do 1764 r., jego akta nie zachowały się. Swoje archiwa posiadały znajdujące się w mieście instytucje wyznaniowe (archidiakonat, kolegiata, parafie, klasztory) i organizacje cechowe.
Rozbiory Polski położyły kres działalności wielu archiwów, a na ich miejsce powstały nowe. Lublin po III rozbiorze znalazł się w zaborze austriackim, w tzw. Galicji Zachodniej. Na mocy decyzji zaborcy sądy szlacheckie zakończyły swoją działalność, ich akta uznano tym samym za zamknięte – zastąpiły je otwarte w 1796 r. nowe księgi ziemskie. Natomiast kancelaria miejska działa nieprzerwanie. W 1809 r. Lublin znalazł się w Księstwie Warszawskim, w 1810 r. wprowadzono w życie Kodeks Napoleona i nową organizację wymiaru sprawiedliwości z sądami pokoju i trybunałami cywilnymi. Księgi staropolskie miały teraz podlegać pisarzom aktowym w sądach pokoju. Feliks Łubieński, minister sprawiedliwości, planował utworzenie archiwów departamentowych m.in. w Lublinie, do których trafić miały staropolskie akta grodzkie, ziemskie, podkomorskie oraz akta miast. Realizację tego projektu przerwał jednak wybuch wojny z Austrią, a następnie z Rosją. Po upadku Księstwa Warszawskiego i utworzeniu Królestwa Polskiego kontrolę nad archiwami sądowymi (w tym i staropolskimi) przejęła Komisja Rządowa Sprawiedliwości. W latach 1823-1824 z jej polecenia przeprowadzono kontrolę zawartości archiwów sądowych i stanu przechowywania akt staropolskich. Okazało się, że opieka nad archiwaliami była w województwie lubelskim daleko niezadowalająca. W wyniku decyzji namiestnika Królestwa Polskiego generała Józefa Zajączka z 1825 r., o zgromadzeniu i uporządkowaniu zamkniętych już ksiąg dawnych władz polskich, powstały w miastach wojewódzkich archiwa akt dawnych. Lubelskie Archiwum Akt Dawnych (utworzone w 1827 r.) organizacyjnie podlegało prezesowi Trybunału Cywilnego I Instancji Województwa Lubelskiego (z siedzibą w klasztorze Bernardynów, przeniesione później do Dominikanów). Zgromadzono w nim księgi Trybunału Koronnego w Lublinie, księgi wszystkich typów partykularnych sądów i urzędów szlacheckich z terenu województwa lubelskiego, ziemi chełmskiej i powiatu krasnostawskiego oraz ziem grabowieckiej i horodelskiej, a także księgi i przywileje miast z tego terenu. Według Konsygnacji akt dawnych polskich z całego województwa w mieście Lublinie skoncentrowanych w roku 1832 uformowanej, sporządzonej przez archiwistę Piotra Zagrobskiego, archiwum liczyło łącznie 4314 ksiąg i fascykułów, faktycznie zaś było ich ponad 5000.
W 1887 r., na skutek decyzji władz zaborczych, lubelskie Archiwum Akt Dawnych zostało zlikwidowane, a zasób przewieziony do Wilna jako dotyczący „ziem rosyjskich”. Tym samym gubernialny Lublin został pozbawiony zarówno historycznego zasobu, jak i archiwum. Wcześniej (w 1836 r.) z polecenia Komisji Sprawiedliwości zostały przewiezione do Archiwum Głównego w Warszawie księgi Trybunału Koronnego. Nie powróciły już do Lublina, a w czasie powstania warszawskiego w 1944 r. uległy całkowitemu zniszczeniu. Z czasów I Rzeczypospolitej w lubelskim archiwum miejskim pozostały tylko przywileje miasta Lublina (231 j.a.) i ok. 50 dokumentów i ksiąg cechów lubelskich. Poza tym archiwum to przechowywało akta magistratu wytworzone od początku XIX w.
Funkcjonowały jeszcze wówczas w Lublinie archiwa pełniące funkcje bieżących archiwów urzędów i sądów. Z nich do większych należały archiwa Rządów Gubernialnych w Lublinie (polskiego i rosyjskiego), Kancelarii Gubernatora Lubelskiego, Sądu Okręgowego, Urzędu Gubernialnego Lubelskiego do Spraw Włościańskich, Izby Skarbowej.
Tak jak Archiwum Państwowe stało się dziedzicem tradycji wielu archiwów świeckich, tak spadkobiercą tradycji duchowej i materialnej archiwów kilku instytucji wyższego szczebla kościelnego, funkcjonujących na wschód od środkowego biegu Wisły, stało się Archiwum Diecezjalne w Lublinie (dziś Archidiecezjalne). Jego początki sięgają czasów utworzenia diecezji lubelskiej w 1805 r. Korzeni tutejszego archiwum trzeba się dopatrywać w działalności aktotwórczej kancelarii łacińskich biskupów i oficjałów chełmskich oraz archidiakonów i oficjałów lubelskich. Archiwizacja wytworzonych dokumentów dokonywała się dzięki działalności kapituły katedralnej chełmskiej przy katedrze w Krasnymstawie, a także w konsystorzu i przy kolegiacie lubelskiej, należących wcześniej organizacyjnie do diecezji krakowskiej. Nowa sytuacja polityczna związana z upadkiem państwa polskiego sprawiła, że wspomniane zasoby uległy scaleniu w ramach powołanej wówczas do istnienia diecezji lubelskiej. Siedziba archiwum diecezjalnego zmieniała się wielokrotnie. Od początku XIX w. do 1846 r. znajdowało się ono w kamienicy przy kolegiacie pw. św. Michała Archanioła na Starym Mieście. Następnie przeniesiono je do budynku przy ul. Podwale, i wreszcie w 1856 r. do pomieszczeń przy konsystorzu, przylegających do pałacu biskupiego przy ul. Zamojskiej.
*
Po wybuchu I wojny światowej i wycofaniu się z Królestwa Polskiego Rosjan, okupująca tę część Królestwa Polskiego administracja austriacka zainteresowała się aktami pozostawionymi przez instytucje rosyjskie. Część ich bowiem wywieziono podczas ewakuacji władz i urzędów w głąb Rosji w 1915 r. C. i k. Wojskowy Generał Gubernator w Lublinie, w piśmie przesłanym do Komendy Powiatowej w Lublinie, nakazał sporządzenie wykazu archiwów i rejestru urzędów, które pozostawiły swoje akta na terenie powiatu lubelskiego oraz sprawdzenie, w jakim są stanie i czy zostały właściwie zabezpieczone. Z późniejszego pisma, bo z 1918 r., wiadomo, że doliczono się 27 registratur rozmieszczonych w 24 budynkach. W 1916 r. opiekę nad porzuconymi archiwaliami powierzono działającemu przy Gubernatorstwie konserwatorowi do spraw zabytków archiwalnych, tzw. archiwiście objazdowemu Józefowi Serudze. Warto tym miejscu wspomnieć o inicjatywie Rady Miejskiej w Lublinie z 15 sierpnia 1917 r., podjętej w 600. rocznicę lokacji miasta, o przemianowaniu Archiwum Miejskiego na „Archiwum im. Króla Władysława Łokietka”. Uchwała w tej sprawie nie została jednak zrealizowana, podobnie jak ambitny zamysł rewindykowania zasobu byłego Archiwum Akt Dawnych. Plany te pozostały w sferze zamierzeń z przyczyn niezależnych od władz miejskich. Rozwój wypadków potoczył się inaczej. 31 lipca 1918 r., jak wspomniano na wstępie, Rada Regencyjna, która była polskim organem pod okupacją niemiecką w czasie I wojny światowej, wydała reskrypt O organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami. W jego myśl obok archiwów centralnych, znajdujących się w Warszawie, miały funkcjonować także trzy archiwa miejscowe w: Płocku, Piotrkowie i Lublinie.
14 sierpnia o tym fakcie poinformowała swoich czytelników gazeta „Ziemia Lubelska”. 1 grudnia 1918 r., czyli już po odzyskaniu niepodległości, funkcję dyrektora lubelskiego Archiwum objął prof. Stanisław Ptaszycki.
Józef Kus