12 listopada 1644 r. Tomasz Oborski (fot. 1), biskup Luodycki i Sufragan Krakowski dopełnił konsekracji radzyńskiego kościoła św. Trójcy. Ukończenie budowy jest wprawdzie datowane na 1641 r., jednakże do samego aktu konsekracji doszło 3 lata później. Warto tu zaznaczyć, że tak długi okres oczekiwania nie był wówczas niczym szczególnym, bowiem diecezja krakowska, do której parafia radzyńska należała była bardzo rozległa, a akt konsekracji leżał zaś w gestii wyłącznie biskupa. Tomasz Oborski jako jedyny sufragan miał więc liczne obowiązki, a parafia radzyńska była jedną ze 143, którą konsekrował w czasie swojej 30-letniej posługi na tym stanowisku. Oprócz konsekracji kościołów do jego obowiązków należało wizytowanie parafii czy wyświęcanie kapłanów, pełnienie funkcji prowizora seminarium duchownego w Krakowie oraz komisarza szpitali krakowskich. Wymieniany jest też jako współzałożyciel zakładu leczniczego bonifratrów przy kościele św. Urszuli. Sam biskup Oborski był człowiekiem wykształconym, doktorem prawa, który studiował na Akademii Krakowskiej, a następnie odbył peregrynację akademicką do Rzymu. Zapamiętano go jako człowieka szlachetnego i świątobliwego.
Kościół radzyński należy do obiektów zaliczanych do grupy renesansu lubelskiego, należy tu jednak podkreślić, że wyrazistość i niepowtarzalność budowli tego typu odróżnia je od innych późnorenesansowych i manierystycznych obiektów. Termin „renesans lubelski” swoje źródło ma w pracy Władysława Tatarkiewicza, który nie tylko sformułował to określenie, ale wyodrębnił konkretne kościoły, opisując ich genezę, cechy charakterystyczne oraz okres, w którym powstały. Przymiotnik „lubelski” związany jest z Lubelszczyzną, na której terenach znajduje się szereg budowli o charakterystycznych cechach architektonicznych. I chociaż równolegle z tym terminem funkcjonuje „szkoła lubelska” czy „grupa lubelska” to właśnie sformułowanie „renesans lubelski” jest najpopularniejsze i najczęściej używane.
Prawdopodobnie początki tego stylu architektonicznego mają miejsce w Zamościu, zaś dzięki fundacji możnych rodów oraz poprzez zgromadzenia zakonne, architektura ta dotarła do innych regionów kraju, jednakże dziś jej głównym ośrodkiem jest Lublin, tu bowiem powstało lub zostało przebudowanych najwięcej kościołów. Oczywiście, co nietrudno zauważyć architekci lubelscy budowali również poza Lublinem tak jak np. Jakub Balin w Kazimierzu. Warto tu zaznaczyć, że renesans lubelski dotyczy niemal wyłącznie kościołów. Nie pojawia się nawet w klasztorach, oprócz zdobień w refektarzach.
Tatarkiewicz wśród cech charakterystycznych kościołów renesansu lubelskiego wymienił: jednonawowy plan, węższe od nawy prezbiterium zakończone półkolem, fasada bez wież, sklepienie beczkowe z lunetami, stromy dach, ściany tynkowane, dekoracja zewnętrzna ześrodkowana na fasady, wewnętrzna zaś na sklepieniu o geometrycznym kształcie, zdobiona sztukaterią. Oprócz tego można zauważyć charakteryzujące się lekkością bryły oraz bogato zdobione gzymsy i pilastry. Pełno w nich detali architektonicznych, chociaż niektóre kościoły z biegiem czasu utraciły część swoich zdobień. Świątynie zwykle z bocznymi kaplicami, zbudowane na planie kwadratu, z dachem w kształcie kopuły lub zwieńczone attyką. Chór jest najczęściej wsparty na trzech łukach mniejszych lub jednym dużym o szerokości nawy, okna wysokie oraz wąskie, zakończone półkoliście. Charakterystyczną cechą jest także obecność nagrobków fundatorów. Pierwotnie zlokalizowane były one nieco bliżej prezbiteriów, na zamknięciu naw bocznych, dopiero później umieszczano je w nawach bocznych, tzw. transeptach, co nadawało kościołom kształt krzyża łacińskiego zalecany przez kontrreformację.
Jak zauważa Tatarkiewicz, styl budowy kościołów jest bliski renesansowemu, posiada jednak pewne cechy gotyckie, natomiast sama dekoracja ma charakter renesansowy. Nie jest to jednak architektura typowo renesansowa, niemniej i takiej u nas nie brak. Renesans lubelski to renesans spolszczony, co wynika z różnych uwarunkowań, między innymi z zasobów ludzkich, jakimi wówczas dysponowano. I chociaż czas, w którym renesans lubelski przeżywa swój rozkwit, przypada na schyłek typowego renesansu we Włoszech, to wytwarza on swój własny, subtelny styl na stałe wpisując się w architekturę sakralną Polski.
Cechy wymienione przez Tatarkiewicza nie definiują jednakże wszystkich kościołów w typie renesansu lubelskiego, bowiem znajdą się tu również świątynie trójnawowe oraz takie, które w swej fasadzie posiadają wieżę. Nie jest ich zbyt wiele, jednakże i je zalicza się do tej grupy. Mimo że ten typ kościołów można spotkać w całej Polsce, to nieprzypadkowo „renesans lubelski” jest charakterystyczny właśnie dla Lubelszczyzny, gdyż na tym obszarze jego charakter jest najbardziej widoczny.
Kościół św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim
Kościół Św. Trójcy (fot 2.) należy do nurtu architektonicznego zwanego renesansem lubelskim. Pierwszy drewniany kościół według źródeł istniał już w XV w. trudno jednak jednoznacznie określić jego lokalizację, obecny najstarszy parafialny kościół w Radzyniu to efekt zabiegów rodziny Mniszchów, jednych z właścicieli Radzynia. Radzyński kościół jest orientowany, co oznacza umieszczenie ołtarza głównego od strony wschodniej, odpowiada to bowiem specyfice religii chrześcijańskiej, bowiem według najstarszych tradycji Mesjasz ma nadejść od wschodu. Jest to świątynia jednonawowa, posiadająca salowe wykończenie. Posiada półkoliste prezbiterium oraz po obu stronach symetrycznie umieszczone kaplice, zwieńczone attykami. Na wysokości prezbiterium umieszczone są zakrystie. Większość z tych cech kościół zawdzięcza jednemu z najbardziej znanych muratorów Lubelszczyzny, Janowi Wolffowi, trudno jednak orzec, czy to on jest autorem wszystkich części budowli. Chcąc przypisać je Wolffowi, co wale nie jest nieprawdopodobne, należy wziąć pod uwagę, że rozciągnięcie prac przy kościele w czasie mogło wpłynąć na zróżnicowanie stylowe w pewnych elementach. Sklepienie w kościele jest kolebkowe z lunetami, które umiejscowione są nad wąskimi oknami zakończonymi łukowato, które otoczone są zdobnymi elementami w kształcie warkoczy, co jest typową dekoracją renesansu lubelskiego. Chór znajdujący się w części zachodniej kościoła rozciąga się na całą jego szerokość, wspierając się na trzech arkadach.
W kaplicy północnej Matki Bożej Różańcowej znajduje się cenny nagrobek manierystyczny, który bez zwątpienia wyszedł spod dłuta, co potwierdzono, odkrywając w czasie prac konserwacyjnych sygnaturę na rewersie kamiennego herbu Wolffa i przedstawia Mikołaja Mniszcha oraz jego żonę Zofię. Jest to najwcześniejsza część kościoła, którą dobudowano do jeszcze drewnianej budowli. Nagrobek ten stylowo odpowiada wzorom Santi Gucciego architekta i rzeźbiarza pochodzenia włoskiego działającego w Polsce i jest dziełem wyróżniającym się znacznie wśród rzeźb nagrobkowych Lubelszczyzny zarówno ze względu na poziom skomplikowania wzorów, jak i też różnorodność kamienia czy precyzję wykonania. Kaplica południowa zwana Kaplicą Pana Jezusa posiada neobarokowy ołtarz autorstwa Aleksandra Fręchowicza, naśladujący barokowe ołtarze zakonne skromne i surowe, w których obowiązywał zakaz malowania. Stąd też figury na ołtarzu są białe.
Potoccy, późniejsi właściciele Radzynia zaadaptowali kościół do rozbudowanej rezydencji, łącząc go z pałacem, co było dość typowym dla ówczesnych czasów rozwiązaniem oraz wybudowali dzwonnicę (fot. 3). Na ich polecenie Jakub Fontana zaprojektował ołtarz główny i ołtarze boczne. Ołtarz główny, nazywany Ołtarzem Wielkim to najważniejszy element wyposażenia o doskonałych, idealnie wyważonych proporcjach, którego kolorystyka, umiar w stosowaniu dekoracji pozwala umiejscowić go w ramach czasowych II poł. XVIII w. Po obu stronach ołtarza umiejscowione są figury patronów Polski św. Stanisława i św. Wojciecha. W 1774 r. do Radzynia trafiły przywiezione przez Kajetana Potockiego relikwie św. Wincentego, jednakże do kościoła zostały przeniesione dopiero w 1788 r., dlatego też relikwiarz, w którym się znajdują, swoim stylem zbliża się bardziej do klasycyzmu niż do renesansu.
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Uchaniach
Początki parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Uchaniach (fot. 4) sięgają XV w. Erygowana została 28 maja 1484 r. przez biskupa chełmskiego Jana Kaźmierskiego z fundacji Jasieńskiego. Około połowy XVI w. została zniszczona, a w połowie XVI w. odbudowana z fundacji prymasa Jakuba Uchańskiego i w 1575 r. konsekrowana. W latach 1620-1625 rozbudowano ją z fundacji Jana Mikołaja Daniłowicza przez muratora Jana Wolffa i ponownie konsekrowano w 1693 r. Pierwotnie parafia należała do diecezji chełmskiej, potem lubelskiej, obecnie należy do diecezji zamojsko-lubaczowskiej.
Samo umiejscowienie kościoła na mapie miasta wynika z uwarunkowań topograficznych. Południe to teren pocięty głębokimi wąwozami, a północ to obszary podmokłe. Budynek znalazł swoje miejsce na dość wysokim, stromym brzegu strumienia, który to brzeg powiększono nasypem, aby zyskać więcej miejsca pod budowę. Sprawiło to, iż kościół nie był dobrze widoczny zaraz po wjeździe do miasta, ale również niemal naturalnie stał się centrum kompozycji z zabudowaniami miasta po stronie zachodniej i zamkiem po wschodniej. Okres przebudowy przypada już na czasy baroku, stąd też i świątynia poniekąd uległa wpływom tej epoki, co widoczne jest, chociażby w barokowych zdobieniach.
Kościół uchański to budowla orientowana, murowana, jednonawowa, przykryta dwuspadowym dachem. Na planie kościoła możemy wyróżnić oprócz wspomnianej nawy, trójbocznie, zakończone prezbiterium, do którego przylegają od północ i południa, dwie sześcioboczne kaplice. Jedna kaplica św. Anny, druga Matki Bożej Łaskawej. Kaplica NMP oddzielona jest od pozostałej części kościoła zdobioną, kutą kratą i zwieńczona kopułą. W bocznym ołtarzu znajduje się stare antepedium ze skór kurdybanowych. Po obu stronach nawy mieszczą się nagrobki Pawła i Anny Uchańskich prawdopodobnie wykonane w warsztacie S. Gucciego. Nad zakrystią otwarta loggia z łękiem, w której wisi portret H. Uchańskiej z XVI w. Podobnie jak w przypadku radzyńskiej świątyni to Jan Wollf jest autorem dekoracji w typie lubelsko-kaliskim.
Do kościoła wchodzi się przez renesansowy portal. Beczkowe sklepienie kościoła pokryte jest sztukaterią z m.in. herbami Radwan, Sas, Oksa, Herbut, które jednoznacznie wskazują fundatora świątyni. Nad wejściem widnieje łaciński napis:
VIRGINIS ABSTITITMIRAR TEMPLA DIANE
QUI FANUM HOC INTRAT VIRGO MARIA TUUM
JOANNES NIC. DANIŁOWICZSUPREMUS
REGI TESAUR: FIERI CURAVIT
A. D. 1625
Użyta tu dla wyrażenia pochwały architektury antyczna metafora nie jest zabiegiem popularnym w kościołach prowincjonalnych, uważa się jednak, że jest to klucz do interpretacji form architektonicznych, jakie można odnaleźć w kościele uchańskim i jest pochwałą dla form budowli.
Siedemnastowieczny ołtarz św. Antoniego z Padwy jest ołtarzem głównym. Obecne są również dwa ołtarze boczne, jeden poświęcony św. Stanisławowi Kostce pochodzący z XVII w., drugi niepokalanemu poczęciu Najświętszej Marii Panny. W 1693 r. kościół został zniszczony przez Szwedów, odbudował go własnym kosztem miejscowy proboszcz Jan Cieszkowski, a konsekrował go biskup chełmski Jacek Święcicki, o czym świadczy napis na murowanej tablicy znajdującej się nad drzwiami w prezbiterium prowadzącymi do zakrystii.
Kościół Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Bełżycach
Data powstania bełżyckiej parafii pw. Nawrócenia św. Pawła Apostoła (fot. 5) jest trudna do ustalenia. Świątynia powstała najprawdopodobniej pomiędzy 1355 a 1425 r., możliwe, że ok. roku 1417, co zbiegłoby się z lokacją miasta. Pierwsze wzmianki na temat istnienia świątyni pochodzą z Liber Beneficiorum Długosza, który pisze o drewnianym kościele pod wezwaniem Nawrócenia Świętego Pawła, zaś jego umiejscowienie pokrywa się najprawdopodobniej z lokalizacją obecnego. Ok. 1558-1654 r. właściciel Bełżyc Andrzej Bzicki odbiera kościół katolikom i zamienia go na zbór kalwiński, o czym mówią dokumenty z wizytacji biskupa krakowskiego w 1565 r. Zbór ten prowadził prężną działalność, posiadał szkołę kalwińską. Aby odzyskać kościół dla parafii katolickiej, biskup krakowski Marcin Szyszkowski wytoczył proces w Trybunale Lubelskim w 1625 r., jednak bez powodzenia. Odzyskano go dopiero 30 lat później.
Społeczność katolicka w Bełżycach zaczyna odradzać się dopiero w połowie XVII w., jednakże sam budynek kościoła był niemal kompletnie zniszczony. W 1640 r. nowo mianowany proboszcz parafii Wojciech Ościechowski podejmuje decyzję o budowie nowego, murowanego kościoła, której koniec przypada dopiero na 1700 r. dzięki fundacji Feliksa Szaniawskiego, notariusza lubelskiego, właściciela Krężnicy. Sama konsekracja dokonana przez księdza biskupa Kazimierza Łubieńskiego to data dość późna, bo nastąpiła dopiero w XVIII wieku – 8 maja 1706 r. W 1822 r. podczas pożaru Bełżyc dach kościoła został zniszczony przez pożar, remont jednak nie został wykonany należycie. Ostatecznie odbudowano kościół w latach 1855-1857 ze składek parafian dzięki zaangażowaniu Witolda Brzezińskiego, dziedzica Bełżyc.
W obecnym kształcie świątynia ma cechy późnego renesansu. Kościół bełżycki jest to kościół jednonawowy, orientowany. Sklepienia kolebkowe z lunetami z nawą na gurtach. Prezbiterium zamknięte półkoliście, pokryte stiukami typu lubelsko-kaliskiego z motywami serc, równoramiennych krzyży i czteroliści. Witrażowe okna i dachy dwuspadowe pokryte blachą. Kościół posiada trzy wieże, jedna znajdująca się na osi fasady o trzech wyraźnie zaznaczonych kondygnacjach, druga znajdująca się nad prezbiterium, trzecia zaś nad kruchtą. Po pożarze w XIX w. odbudowano go ponownie, jednakże już bez wszystkich cech typowych.
Kościół Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Lublinie
Kościół Bernardynów w Lublinie (fot. 6) to jak niektórzy uważają najważniejsza budowla sakralna miasta, zaliczana do nurtu renesansu lubelskiego, w której dekoracja sklepień okazała się przodująca i przełomowa w swym charakterze, a sama świątynia stała się wielokrotnie powielanym wzorcem na terenie miasta i całego regionu. Jej historia sięga XV w., kiedy to do Lublina przybył zakon Bernardynów, a Jakub Kwanta rajca lubelski, daruje im ziemię pod klasztor, którego budowę finansuje Mikołaj, syn Krzysztofa z Lublina. Murowany kościół zaczyna powstawać w 1470 r., konsekrowany jest w 1496 r. i otrzymuje nazwę pw. Nawrócenia Św. Pawła Apostoła.
Zlokalizowany charakterystycznie dla większości klasztorów bernardyńskich, czyli na przedmieściach i przy ruchliwych traktach, co okazało się dość problematyczne, bowiem budynek stanowił istotny punkt, który mógł zagrozić obronności miasta w przypadku zdobycia go przez nieprzyjaciela. W kościele tym pierwszy raz wprowadzono mariaż renesansu z gotykiem. Sklepienie podzielono przy pomocy długich żeber, łącząc siatkę późnogotycką z renesansowymi zdobieniami, wprowadzono również motyw serca w dekoracji. W kompozycji sklepień można dostrzec profilowane listwy, perły jajowniki, które z biegiem czasu rozprzestrzeniają się po całej Lubelszczyźnie, przyjmując różnorodne geometryczne i ornamentalne formy (fot. 7). Wschodnia strona świątyni posiada charakterystyczny szczyt, którego ornamenty na okuciach są zdobieniami pochodzenia niderlandzkiego.
W kościele znajduje się nagrobek Andrzeja Osmólskiego oraz epitafium Wojciecha Oczki, nadwornego lekarza królów Polski oraz relikwie świętych, świętego Wojciecha oraz patrona Lublina św. Antoniego. Kościół dwukrotnie zniszczony był przez pożar, raz w 1557 r., a raz w 1602 r. Wówczas dokonano generalnej przebudowy, zyskując przy tym właściwy, renesansowy kształt. Ściany w nawie głównej zostały podwyższone, ozdobiono je wewnątrz arkadowym fryzem oraz profilowanym belkowaniem a sufit pokryto zdobnymi sztukateriami. Przebudowy dokonał czołowy architekt murator Rudolf Negroni, zacierając jego gotycki styl, a nadając mu cechy typowe dla renesansowych budowli. W kościele tym obok jakże ewidentnych wpływów włoskich można dostrzec również cechy charakterystyczne dla sztuki niderlandzkiej, chociaż wzornikami tymi posługiwało się wielu europejskich mistrzów. Prace po Negronim zapewne kontynuował Jakub Balin, który dodał jako zdobienia dekoracje sztukateryjne. Zdaniem niektórych badaczy, między innymi J. Kowalczyka to właśnie tych dwóch artystów wywarło wpływ na powielenie cech renesansu lubelskiego. Powstał wówczas ołtarz Trzech Królów konsekrowany razem ze świątynią.
W XVII w. dzięki staraniom bogatych rodzin powstają cztery kaplice: Wniebowzięcia Matki Boskiej, św. Anny, św. Antoniego Padewskiego oraz kaplica św. Piotra w okowach, z których do dziś przetrwała tylko jedna. Staraniem zakonników doszło do odrestaurowania organów, wieży zegarowej oraz dachu świątyni. Kolejne lata przyniosły kolejne remonty, restaurujące kościół. Powstały nowe organy oraz kolejne ołtarze, wzmocniono fundamenty, sprowadzano obrazy. Początek XIX w. i ciężka sytuacja finansowa świątyni przyniosły kolejne zmiany, w tym przebudowę fasady w stylu klasycystycznym. Po likwidacji klasztoru i przekształceniu go w parafię przebudowano jego wnętrze, mimo to wciąż pozostaje on jednym z najważniejszych zabytków renesansu lubelskiego.
Podsumowanie
Sztuka sakralna Lubelszczyzny jest niezwykle bogata i różnorodna, a przedstawione świątynie to tylko jej niewielki ułamek. I chociaż koncepcja Tatarkiewicza po latach była podważana, to pojęcie „renesansu lubelskiego” na stałe zadomowiło się w różnego rodzaju publikacjach, szczególnie w literaturze popularnej, zaś Szlak Renesansu Lubelskiego stał się niemal wizytówką regionu. „Mit renesansu lubelskiego” jak obecnie jest to zjawisko określane zrósł się z powszechną świadomością i został trafnie wykorzystany do promocji regionu stając się nie wadą czy cechą prowincjonalną, a największym atutem.
Joanna Brzyska
Bibliografia
- Blaschke K., Nasze własne, nasze polskie. Mit renesansu lubelskiego w polskiej historii sztuki, Kraków 2010.
- Bujak, Adam i in. Renesans lubelski = The Lublin renaissance / zdj. Adam Bujak i Marcin Bujak ; koncepcja albumu, dobór tematów zdj., red. Leszek Dulik ; [wstęp Tadeusz Adamek ; przekł. na jęz. ang. Wiesław Horabik]. Lublin: Wydawnictwo Boni Libri, 2013.
- Dzięga D., Nagrobek Zofii i Mikołaja Mniszchów z kaplicy południowej kościoła parafialnego pod wezw. Trójcy Świętej w Radzyniu Podlaskim – prace konserwatorskie, [w:] „Wiadomości Konserwatorskie” T.6 (2004).
- Dzieje Uchań, red. K. Spaleniec, Uchanie 2009.
- Encyklopedia katolicka , T. 2, hasło: Bełżyce, Ablewicz J. i inni, Lublin 1985.
- Encyklopedia katolicka, T. 9, hasło: Uchanie, Adamiak E. i inni, Lublin 2002.
- Gombin K., Prace przy przebudowie pałacu i kościoła pod wezwaniem Świętej Trójcy w Radzyniu Podlaskim w świetle korespondencji Eustachego Potockiego, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, T.5., red. Lileyko J., Rolska I., Lublin 2004.
- Hapka P., Perły renesansu w powiecie radzyński. Kościoły Trójcy Św. w Radzyniu Podlaskim i Św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Czemiernikach, Radzyń Podlaski 2017.
- Jadczak S. Bełżyce. Monografia miasta i gminy, Bełżyce 2002.
- Jarmuł Stanisław, Szkice z dziejów Radzynia Podlaskiego i byłego powiatu radzyńskiego, Radzyń Podlaski 1995.
- Kieszkowski J., Artyści obcy w służbie polskiej, Lwów 1922.
- Kowalczyk J., Kościół Pobernardyński w Lublinie i jego stanowisko w renesansowej architekturze Lubelszczyzny, [w:] „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1957, T II/2.
- Kowalczyk K., Nim kościelne podwoje stanęły otworem. Konsekracja starego kościoła w Rabce, [w:] Kowalczyk K., Moskal G., Rapta M., Szlaga J., Rabka Juliana Zubrzyckiego, Rabka 2012.
- Kurzej M., Kościół w Uchaniach i kolegiata zamojska w kontekście kulturowym, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, T. XII, red. Rolska I., Lublin 2015.
- Przech Cz., Szkic do dziejów parafii rzymsko-katolickiej pod wezwaniem Św. Pawła w Bełżycach, [w:] Studia z dziejów Bełżyc, Bełżyce 2006.
- Przyborowski W. L., Lublin i ziemia lubelska, Warszawa 1951.
- Radzyń Podlaski 530 lat, Album wydany z inicjatywy Rady Miejskiej Radzynia Podlaskiego z lat 1994-1998 i ówczesnego burmistrza Andrzeja Tetlaka, tekst Stanisław Jarmuł, red. Bogdan Sozoniuk, Mariusz Trubalski, Radzyń Podlaski 1999.
- Semeniuk T. Kalendarium dziejów Parafii Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim oraz Dekanatu Radzyńskiego, Radzyń Podlaski 2011.
- Tatarkiewicz W., O pewnej grupie kościołów polskich z początku XVII wieku, osobna odbitka z Nr. 6 „Sztuki Piękne” R. 11, Kraków 1926.
- Teodorowicz-Czerepińska J., Renesans lubelski, [w:] „Renowacje i Zabytki” 3/2011.
- Wadowski, J. A., ks., Kościoły lubelskie, Lublin 2004.
Spis obiektów/ilustracji
- Biskup Tomasz Oborski, autor anonimowy, domena publiczna, źródło: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17996896
- Kościół Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim, domena publiczna, źródło: https://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/publication/7138/edition/6878/content
- Dzwonnica kościoła Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wydawnictwo Prasowe Kraków-Warszawa, sygn. 8758.
- Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Uchaniach, autor: Bojarski Władysław, domena publiczna, źródło: https://polona.pl/item-view/d8dac13d-bfda-45b8-9b44-2937214633db?page=0
- Kościół Nawrócenia Św. Pawła Apostoła w Bełżycach, źródło: Archiwum Państwowe w Lublinie, Spuścizna Anatoliusza Czerepińskiego (1929-2004) – doktora medycyny i fotografa, Spis nr 4, sygn. 11.
- Kościół Nawrócenia Św. Pawła Apostoła w Lublinie, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 3439.
- Kościół Nawrócenia Św. Pawła Apostoła w Lublinie, źródło: Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski, sygn. 1479.