Szachy do dziś uchodzą za niekwestionowaną królową wszystkich gier logicznych na świecie. W 1966 r. chcąc je odpowiednio uhonorować ustanowiono dzień 20 lipca Międzynarodowym Dniem Szachów, który obchodzony jest w 178 krajach.
Ich obecność w wielu kręgach kulturowych miała swoje historyczne i polityczne znaczenie. Na szachownicy liczącej 64 pola, gracze ustawiali naprzeciwko siebie dwie grupy pionków białych i czarnych. Wygrywał ten, kto pierwszy wyeliminował króla, czyli naczelną figurę gry. W rozgrywce bardzo duże znaczenie miał zmysł strategiczny i umiejętność przewidywania kilku ruchów do przodu. Istotne było wprowadzenie przeciwnika w błąd a następnie wykorzystanie go do osiągnięcia zwycięstwa. Od tysięcy lat podobne zasady panują w polityce, gdzie wygrywa ten, kto szybciej wyeliminuje przeciwnika z gry. Możliwe, że stąd wziął się fenomen popularności szachów.
Początki gry (oczywiście te, o których wiemy) sięgają czasów wczesnego średniowiecza, kiedy to w latach siedemdziesiątych VI w. Indie stały się miejscem pierwszych rozgrywek. Stamtąd gra trafiła do Persji a następnie na cały Bliski Wschód. Słynne powiedzenie szach-mat, pochodziło z dwóch funkcjonujących w języku arabskim słów: al-szach oznaczające króla i mat, będące skróceniem słowa „mandan” czyli umierać lub ginąć. Do Europy gra dotarła dopiero w XI w. za pośrednictwem hiszpańskich Maurów oraz kontaktów handlowych i kulturowych z Bliskim Wschodem. Gra zyskała dużą popularność na dworach europejskich władców, ale zwalczana przez kościół, nie mogła szerzej zaistnieć wśród niższych warstw społecznych.
Sama plansza szachowa stała się popularnym symbolem, a nawet zagościła na stałe w wielu herbach i godłach państwowych. Dobrym przykładem jest herb Chorwacji, w którym został umieszczony symbol szachownicy by upamiętnić legendarną partię pomiędzy Svetoslavem Surinją a dożą weneckim Piotrem II. W Polsce podobny motyw graficzny występował w szlacheckim herbie Wczele, którego legenda herbowa opowiadała o starciu Słowaka o imieniu Hołub z córką króla Maurów.
W miarę upływu lat rosło znaczenie szachów jako gry towarzyskiej dla intelektualistów. Na jej temat wydawano książki, organizowano międzynarodowe spotkania szachowe, a niektórzy z mistrzów doczekali się nawet własnych biografii. Pod wpływem popularności samej gry powstawały środowiska skupiające szachistów z całego świata. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów wysoko ceniła ją sobie szlachta, a w XIX w. polskie ziemiaństwo. W tym okresie potyczki szachowe wkroczyły na zupełnie nowy poziom. W szranki stawało coraz więcej ludzi a do gry dołączały nawet kobiety, czego przykładem jest zaprezentowana fotografia, na której Felicja Breza, rozgrywa partię ze swoim bratem Edwardem. Zaczęto organizować pełnoprawne konkursy i zawody, w których z sukcesami brał udział urodzony w Lublinie szachista niemiecko-żydowskiego pochodzenia Jan Hermann Zukertort. Zukertort trafił pod skrzydła innego wybitnego szachisty Adolfa Anderssena, który zaznajomił go z tajnikami gry. W całej swojej karierze stoczył szereg pojedynków z najlepszymi graczami, a w 1886 r. podczas mistrzostw świata zmierzył się ze swoim najgroźniejszym konkurentem – Niemcem Wilhelmem Steinitzem. Ich pojedynek obrósł legendą, choć Zukertort przegrał go w stosunku 12,5 do 7,5.
W XX w. gra w szachy stała się jedną z dyscyplin sportowych a zawody organizowane na światowym poziomie wyłoniły wielu mistrzów. Wystarczy wspomnieć choćby Roberta Fischera, Anatolija Karpowa czy Garriego Gasparowa, będących osobistościami w szachowym świecie. Sport ten przyciągał nie tylko zawodowców ale i amatorów. Gracze zakładali lokalne stowarzyszenia i osiedlowe kluby by przy partyjce szachów spotkać się ze znajomymi, zagospodarowując w ten sposób swój wolny czas. Wystarczy spojrzeć na poniższą galerię fotografii, pochodzących z zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie.
4-7. Pracownicy Kraśnickiej Fabryki Wyrobów Metalowych w Kraśniku podczas partii szachów
(źródło: APL)
APL w swoim zasobie posiada materiały pokazujące szachy i rozgrywki szachowe. Oprócz zaprezentowanych powyżej fotografii przedstawiających Felicję Brezę ze swoim bratem Edwardem oraz pracowników Kraśnickiej Fabryki Wyrobów Metalowych w Kraśniku, najcenniejszym muzealium w zbiorach APL jest komplet do gry, będący najprawdopodobniej dziełem jednego z więźniów obozu politycznego w Charkowie. Wszystkie figury zostały wykonane z drewna z wyjątkową dbałością o szczegóły. Na pudełku wyryta jest nazwa „Charków”.
Tekst: dr Bartosz Staręgowski.
Opracowanie graficzne: dr Bartosz Staręgowski.
Źródła ilustracji:
- 1. Pixabay, https://pixabay.com/pl/vectors/szachownica-szachy-wy%C5%BCywienie-gry-29630/
- 2. APL, Archiwum Brezów z Siekierzyniec, 2.7, sygn. 116.
- 3. Wikimedia Commons, https://pl.wikipedia.org/wiki/Johannes_Zukertort#/media/Plik:Zukertort.jpg
- 4-7. APL, Kraśnicka Fabryka Wyrobów Metalowych w Kraśniku, 12, sygn. 3844, 4215, 8265, 8382.
- 8. APL, Akta Barszczewski i Danielskich, 2.3, sygn. 1.