Na wszystkich planach udostępnionych w Lubelskim Archiwum Cyfrowym rzuca się w oczy duży prostokątny budynek zlokalizowany w północno-wschodniej części Starego Miasta. Ta czteroskrzydłowa budowla to oczywiście Zamek Lubelski, który dla młodych i najmłodszych jest jedynie siedzibą Muzeum Lubelskiego, gdzie znajduje się stół z legendarną czarcią łapą, który chodziliśmy oglądać w ramach lekcji historii w podstawówce. W osobach starszych Zamek wciąż budzi grozę, choć czasy jego użytkowania jako więzienia już dawno minęły.
Na początku zamek był jednak po prostu zamkiem. Przypuszcza się, że na przestrzeni XI i XII wieku wzgórze zamkowe mogła wieńczyć drewniana strażnica. Pewne jest natomiast, że w połowie XIII wieku stanęła na nim już murowana, cylindryczna baszta utrzymana w stylu romańskim, zwana donżonem. W XIV wieku za sprawą Kazimierza Wielkiego wokół romańskiej wieży wzniesiono gotyckie zabudowania obronne z bramą oraz przybranym budynkiem mieszkalnym. Nieco później, bo u progu XV stulecia, za sprawą króla Władysława Jagiełły przebudowano jednokondygnacyjną dotychczas kaplicę zamkową. W tym samym czasie powstał też jeden z najważniejszych i najbardziej unikatowych zabytków Lubelszczyzny, czyli bizantyńsko-ruskie freski zdobiące do dziś kaplicę Św. Trójcy. W wyniku prężnego rozwoju gospodarczego miasta i ciągłego wzrostu jego znaczenia politycznego, w 1520 roku zapadła decyzja o rozbudowie zamku w stylu renesansowym, na poziomie, który zadowolił by króla, który zatrzymywał się tam będąc w Lublinie. Od XVII wieku zamek zaczął powoli podupadać, choć nadal pełnił funkcję bazy wojskowej i tymczasowej siedziby króla. W trakcie potopu szwedzkiego zamek został ostatecznie zburzony. Ocalały jednie kaplica, donżon oraz dom misjonarski.
Zamek Lubelski, a właściwie jego szczątki nieoficjalnie zasilały okoliczne budowy i przebudowy aż do XIX wieku, na początku którego podjęto decyzję o wzniesieniu na wzgórzu zamkowym więzienia. Tak zaczęły się mroczne czasy tego miejsca. W latach 1923-1926 powstały zabudowania w mieszanym stylu neogotycko-neorenesansowym według projektu architekta Jana Stompfa. Podczas tynkowania budynków więziennych zatynkowano również malowidła w kaplicy.
Zamek Lubelski z symbolu świetności miasta stał się jednym z najbardziej mrocznych miejsc na mapie miasta – siedzibą terroru najpierw carskiego, później hitlerowskiego, a na końcu siedzibą NKWD i UB. Dopiero w 1954 roku nieszczęsne mury mogły odetchnąć, ponieważ władze przeznaczyły je na cele kulturalne.
Spragnionym bardziej szczegółowych informacji polecamy:
- lac.lublin.pl
- Irena Buczkowa, Dzieje zamku lubelskiego, Lublin 1965
- Irena Buczkowa, Historia zespołu architektonicznego wzgórza zamkowego w Lublinie w świetle najnowszych badań i odkryć, Lublin 1997
- Irena Buczkowa, Zamek Lubelski, Lublin 1991
Łucja Frejlich-Strug