Gdy mówimy o dziejach Archiwum Państwowego w Lublinie, należy mieć na uwadze również jego placówki zamiejscowe w Chełmie, Kraśniku i Radzyniu Podlaskim. Najpierw, w 1950 r., na terenie województwa lubelskiego powstały Oddziały Powiatowe APL w Zamościu i Tomaszowie, a następnie w Puławach. Po ukazaniu się dekretu o archiwach państwowych z dnia 29 marca 1951 roku Oddziały Powiatowe przyjęły nazwę: Powiatowe Archiwa Państwowe (PAP). Nie wszystkie wytrzymały próbę czasu, po dwu latach istnienia zniesiono archiwa w Tomaszowie i Puławach. Na ich miejsce powołano w 1952 r. PAP-y w Chełmie i Łukowie, i w 1955 r. w Kraśniku Fabrycznym. Zgodnie z wymienionym wyżej dekretem PAP-y miały zabezpieczać i przekazywać do wojewódzkich archiwów państwowych materiały archiwalne z terenu swej działalności. Najważniejszym wydarzeniem w rozwoju PAP-ów było Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 lutego 1957 roku w sprawie państwowego zasobu archiwalnego wraz ze zmianami z dnia 30 grudnia 1958 r., które przyznało archiwom powiatowym prawo do wieczystego przechowywania zasobu archiwalnego. Podniesieniu rangi PAP-ów służyły także wytyczne Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 24 kwietnia 1958 r., które ustaliły m.in., że zasób archiwów powiatowych będzie obejmował archiwalia szczebla powiatowego i niższego, od wieku XIX począwszy, oraz nałożyły na nie obowiązek aktywnego włączenia się w nurt życia kulturalnego i naukowego regionu. Losy podległych centrali w Lublinie placówek archiwalnych potoczyły się odmiennymi torami.
Początkiem archiwum w Zamościu, jak wiemy, było utworzenie w 1950 r. Oddziału Powiatowego AP w Lublinie. Nowe archiwum obejmowało zasięgiem działania powiaty: zamojski, krasnostawski, biłgorajski, i od 1952 r. tomaszowski. Zasięg terytorialny w tym kształcie, z wyjątkiem powiatu biłgorajskiego, który przeszedł do zakresu działania utworzonego w 1955 r. Archiwum w Kraśniku, utrzymał się do końca 1975 r. Pierwszym kierownikiem archiwum był Hipolit Kozioł. Od 1962 r. oddziałem, a od 1975 r. WAP w Zamościu kierowała Gertruda Sowińska. Dużym problemem dla działalności archiwum w Zamościu był brak właściwej siedziby. Początkowo zajmowało pomieszczenia w domu prywatnym przy ul. Grodzkiej 11. W 1967 r. w związku z pracami remontowymi budynku Archiwum przeniesiono do pomieszczeń w kamienicy przy ul. Moranda 4 na zamojskiej Starówce. Dotkliwy brak odpowiedniej powierzchni lokalowej stanowił poważną przeszkodę w gromadzeniu i udostępnianiu archiwaliów. W wyniku reformy podziału administracyjnego kraju w 1975 r. Powiatowe Archiwum Państwowe w Zamościu „wybiło się na niepodległość” i awansowało na archiwum wojewódzkie.
Archiwum w Chełmie utworzone jako Powiatowe Archiwum Państwowe istnieje od 1 kwietnia 1952 r. Swoim zasięgiem obejmowało początkowo ówczesne powiaty: chełmski, hrubieszowski i włodawski. Wraz z utworzeniem w 1975 r. województwa chełmskiego teren działania rozszerzył się na nie. Nastąpiły ponadto zmiany organizacyjne – archiwum przemianowane zostało 1 lutego 1976 r. na oddział terenowy Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Lublinie, zaś od 1984 r. oddział zamiejscowy Archiwum Państwowego w Lublinie. Dziś, po kolejnej reformie administracyjnej, chełmska placówka nadzoruje ten sam obszar co uprzednio, na który składają się powiaty: chełmski, hrubieszowski i włodawski. Pierwszym kierownikiem placówki chełmskiej był Jan Kunicki (1952-1963), po nim Helena Jamka-Gabryńska (1963-1975). Od 1975 r. do przejścia na emeryturę w 2012 r. funkcję kierownika sprawował Stanisław Minicki. Jego następcą została kierująca obecnie Oddziałem Katarzyna Ślusarska. Archiwum wielokrotnie zmieniało siedzibę. Początkowo były to dwa pokoje w budynku MZBM w Chełmie, które wymagały pilnego remontu. Podczas jego trwania zapadła decyzja o zmianie siedziby. Nowe lokum przy ul. Lubelskiej 59 (Powszechna Spółdzielnia Spożywców) miało już 4 pomieszczenia. W 1957 r. archiwum przeniesiono do gmachu PKP przy pl. PKWN 1, gdzie funkcjonowało do 1975 r. W tym roku, w związku z zajęciem budynku na potrzeby nowo powstałego Urzędu Wojewódzkiego, archiwum zostało przeniesione do Krasnegostawu (pl. 1 Maja). Po 15 latach powróciło do Chełma i przejściowo mieściło się w budynku byłej piekarni PSS „Społem” przy ul. Siedleckiej 4, by w 1997 r. przeprowadzić się do siedziby z prawdziwego zdarzenia w gmachu Chełmskiej Biblioteki Publicznej przy ul. Partyzantów 40, gdzie mieści się obecnie.
„Wędrownym” archiwum był również Oddział w Radzyniu Podlaskim. Rozpoczął działalność 15 maja 1952 r. jako PAP w Łukowie. Obejmowało swoim zasięgiem działania powiaty: bialski, łukowski i radzyński. Funkcję kierowników PAP-u pełnili kolejno: Kazimierz Conkała (1952-1953), Eugeniusz Sak (1953-1961), Jan Plewka (1961-1962), Alina Zawada (1962-1963), Teresa Smolińska-Wiekiłow (1963-1972) i Stefania Domijańska (1972-1975). Powiatowe Archiwum Państwowe w Łukowie zlikwidowano na mocy ustawy o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa z dnia 28 maja 1975 r. Na jego miejsce Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych powołał do życia Oddział w Radzyniu Podlaskim (od 1 lutego 1976 r.). Od 1984 r. oddział nosi nazwę: Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim. Po 1975 r. obejmował swoją działalnością województwo bialskopodlaskie; obecnie powiaty: bialski, parczewski, radzyński, miasto na prawach powiatu Biała Podlaska oraz powiat łosicki w województwie mazowieckim. Pierwszym kierownikiem mianowano Stefanię Domijańską. Po jej przejściu na emeryturę w 1997 r. kierownikiem został Dariusz Magier, pełniący tę funkcję do 2016 r. Aktualnie oddziałem kieruje Joanna Kowalik. Do 1 września 2010 r. Oddział mieścił się w Pałacu Potockich, po czym zmuszony był przenieść się do nowej siedziby przy ul. Generała Franciszka Kleeberga 10 (budynek Spółdzielni „Simena”). Obecnie szykuje się wielki powrót do Pałacu Potockich, bowiem podpisana została z miastem umowa dzierżawcza. Trzeba tylko przystosować pomieszczenia do celów archiwalnych.
Jako ostatnie, z dniem 1 sierpnia 1955 r., powołano do życia Powiatowe Archiwum Państwowe w Kraśniku z siedzibą w Kraśniku Fabrycznym. Obejmowało swoim zasięgiem działania do 1975 r. powiaty: biłgorajski, janowski i kraśnicki. 1 stycznia 1976 r. zostało Ekspozyturą WAP w Lublinie, a następnie 28 grudnia 1979 r. Oddziałem WAPL. Od 1984 r. nosi nazwę Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Kraśniku. Obszar działania Oddziału obejmuje obecnie powiat opolski, miasto Kraśnik oraz gminy: Dzierzkowice, Kraśnik, Urzędów, Wilkołaz i Zakrzówek z powiatu kraśnickiego oraz miasto Bełżyce i gminy Borzechów, Niedrzwica Duża, Strzyżewice i Wojciechów w powiecie lubelskim. Pierwszym kierownikiem archiwum był Jan Stelmaszczyk (1955-1971), po nim kierownictwo przejął Tadeusz Surdacki. Po przejściu tegoż na emeryturę z końcem 2001 r. zastąpił go Krzysztof Kołodziejczyk, który po 10 latach przeszedł do APL na stanowisko zastępcy dyrektora. Kolejnym kierownikiem Oddziału został Jarosław Cybulak (2012-2015), po którym „rządy” objęła obecna kierowniczka Aneta Kowalczyk. Podobnie jak inne oddziały zamiejscowe i kraśnicki borykał się z trudnościami lokalowymi.
Oddziały zamiejscowe Archiwum Państwowego w Lublinie posiadają w swoim zasobie podobne charakterem materiały archiwalne dotyczące podległego im terenu, a więc: akta miast od początku XIX w. do 1950 r., akta gmin do 1954 r., akta administracji państwowej i samorządowej – powiatowych rad narodowych z lat 1944-1950; starostw powiatowych z lat 1944-1950; prezydiów powiatowych rad narodowych i urzędów powiatowych z lat 1950-1975; prezydiów gromadzkich rad narodowych z lat 1955-1972; urzędów gmin i gminnych rad narodowych z lat 1973-1990, akta instytucji wymiaru sprawiedliwości – sądów: grodzkich, powiatowych, gminnych, pokoju, prokuratur powiatowych, akta hipotek, notariuszy, pozostałość aktowa urzędów skarbowych, akta instytucji bankowych, instytucji oświatowych – inspektoratów szkolnych, akta szkół, akta partii politycznych – komitety gminne PZPR z lat 1975-1990, akta organizacji i zrzeszeń, instytucji opiekuńczych. Tylko dwa oddziały (Chełm i Radzyń Podlaski) posiadają materiały wytworzone przez aktotwórców szczebla wojewódzkiego: Urzędy Wojewódzkie, Komitety Wojewódzkie PZPR z lat 1975-1990.
Swój indywidualny charakter posiadają natomiast w każdym z oddziałów akta przedsiębiorstw i zakładów przemysłowych, spuścizn osób prywatnych, zbiory afiszów, druków ulotnych i plakatów.
Józef Kus