Zasób staropolski Archiwum Państwowego w Lublinie należy do większych i najcenniejszych w Polsce. Zasadniczą jego część stanowią księgi sądów i urzędów szlacheckich: ziemskich, grodzkich, podkomorskich, a także miejskich. O nich to Feliks Łubieński, minister sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego, powiedział, iż są „wiernemi pamiętnikami czynów przeszłych” (cyt. za: E. Kus, Z dziejów Archiwum Państwowego w Lublinie w latach 1918-1939).
Sąd ziemski zajmował się sprawami szlachty, zwłaszcza jej nieruchomościami i jurysdykcją niesporną. Zachowały się księgi ziemskie: lubelskie z lat 1409-1810, urzędowskie 1501-1666, parczewskie 1794-1800, chełmskie 1429-1810, krasnostawskie 1470-1811, grabowieckie 1541-1777, horodelskie 1586-1609. Sąd grodzki (iudicium) sprawowany w imieniu króla przez starostę i jego urzędników miał zastrzeżoną jurysdykcję w zakresie czterech artykułów odnoszących się do zabójstw, rabunków, gwałtów i umyślnych podpaleń. Urząd grodzki (officium) natomiast przyjmował wpisy spraw niespornych, relacji, dokonywał oblaty różnego rodzaju dokumentów, bowiem pełnił rolę urzędu wiary publicznej. Zawartość treściowa ksiąg grodzkich jest znacznie bogatsza od ziemskich. Mamy tu wpisy dotyczące nie tylko szlachty, ale i mieszczan, duchowieństwa i chłopów. Licznie występują inwentarze i lustracje dóbr ziemskich, oblaty przywilejów (m.in. lokacyjnych miast), dokumentów erekcyjnych kościołów i parafii, kontrakty handlowe, juramenty odnośnie wywożonych przez szlachtę towarów, taksy wojewodzińskie regulujące miary, wagi i ceny artykułów, oblaty konstytucji sejmowych, laudów i instrukcji sejmikowych, uniwersałów i listów królewskich i hetmańskich, materiały dotyczące powinności poddanych, zbiegostwa chłopów i handlu nimi, podatków żydowskich i dziesięcin.
Archiwum lubelskie przechowuje księgi grodzkie: lubelskie z lat 1517-1810, chełmskie z lat 1510-1815, krasnostawskie z lat 1649-1796, szczebrzeskie z lat 1612-1807, grabowieckie z lat 1502-1784, horodelskie z lat 1585-1784. Tu uwaga: księgi szczebrzeskie prowadzone były dla szlachty wasalnej Ordynacji Zamojskiej.
Rozstrzyganie sporów granicznych i dokonywanie działów majątkowych dóbr szlacheckich leżało w gestii sądu podkomorskiego. Protokoły rozpraw granicznych wpisywane były do ksiąg podkomorskich. Archiwum Państwowe w Lublinie posiada 6 takich ksiąg: 4 lubelskie z lat 1443-1793, 1 łukowską z lat 1504-1545 i 1 chełmską z lat 1579-1783. Wiadomo, że 4 księgi: 3 lubelskie i łukowska znajdują się w archiwach rosyjskich i białoruskich (zob. część o rewindykacji archiwaliów lubelskich). Do ksiąg sądów szlacheckich należą zachowane szczątkowo księgi kasztelana i wojewody lubelskiego w Wąwolnicy z lat 1444-1514, księgi tzw. sądów nowych z 1563 r. – lubelskie (1) i krasnostawskie (1), sądów kapturowych (funkcjonujących podczas bezkrólewia) z lat 1668-1764 (9) oraz księgi sądów konfederacji targowickiej z lat 1792-1793 (6).
Na osobne omówienie zasługuje pozostałość aktowa Trybunału Koronnego Lubelskiego z lat 1579-1794[1796-1811].
Trybunały (w Piotrkowie – dla Wielkopolski i Lublinie – dla Małopolski) ustanowione zostały przez króla Stefana Batorego w 1578 r., dla sądzenia apelacji od wyroków sądów ogólnych pierwszej instancji – ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Akta Trybunału Lubelskiego (co wiemy choćby z części Tradycje archiwalne Lublina) spłonęły w 1944 r. w Warszawie, pozostało tylko niewiele akt luźnych w Lublinie. Składają się na nie materiały dotyczące organizacji pracy Trybunału, akta procesowe, ekstrakty z akt grodzkich, ziemskich oraz innych (układ według województw), rejestry sądowe spraw wojewódzkich (układ według województw), rejestry sądowe spraw specjalnych, wyroki Trybunału, zapisy o charakterze notarialnym, ekstrakty i kopie z akt trybunalskich, akta sesji piotrkowskiej, akta Cesarsko-Królewskiej Kancelarii Trybunału Koronnego.
Autonomiczny charakter miało sądownictwo w Ordynacji Zamojskiej. Sądami niższych instancji były tu sądy miejskie, wiejskie, prawa ormiańskiego. Instancję odwoławczą od wyroków prawa niemieckiego wszystkich miast i wsi ordynackich stanowił Trybunał Zamojski dla Miast. Rozstrzygał także odwołania od sądu ormiańskiego i Sądu Komisarskiego Zamku Zamojskiego. Najwyżej w hierarchii sądownictwa Ordynacji stał Sąd Ultimae Instantiae Zamku Zamojskiego, w którym uczestniczył sam ordynat. Sprawował on funkcje odwoławczo-kontrolne w stosunku do sądownictwa całej ordynacji.
Średniowiecza sięgają archiwa samorządów miejskich. Istnienie na terenie obecnej Lubelszczyzny znacznej ilości miast królewskich i prywatnych-szlacheckich oraz duchownych wpłynęło na powstanie licznych ich archiwów. Do najbogatszych i najcenniejszych należą akta miast: Lublina, Kazimierza Dolnego, Zamościa.
W kancelariach miejskich prowadzone były dwie główne serie ksiąg – radzieckie i wójtowsko-ławnicze. W większych ośrodkach dokumentacja aktowa była rozbudowana i w związku z tym funkcjonowało wiele rodzajów ksiąg, jak np. w Lublinie: księgi wójta dziedzicznego, testamentów i inwentarze, rachunkowe, złoczyńców, kopiariusze przywilejów miejskich, księgi sądowe i gospodarcze wsi i folwarków miejskich (wsi Konopnicy i folwarku Ponikwody), lustracje miasta, akta władz miejskich z okresu zaboru austriackiego, ponadto księgi i akta luźne jurydyk lubelskich (Brygidkowskiej, Czwartku, Gorajszczyzny, Piask, Probostwa i Podzamcza Lubelskiego), a także Lubelskiej Komisji Dobrego Porządku. Istotną część tego zespołu stanowi 207 oryginałów bądź kopii dokumentów z okresu 1317-1792 (od przywileju lokacyjnego Lublina Władysława Łokietka z 15 VIII 1317 r. poczynając – zob. zakładkę Dokumenty). Przywileje lokacyjne, zwolnienia celne, zezwolenia na jarmarki i targi – to główne rodzaje najstarszych dokumentów miejskich; występują też (chociaż nieliczne)* w aktach miast: Bełżyc, Czemiernik, Kazimierza Dolnego, Kocka, Opola, Ostrowa Lubelskiego, Puchaczowa, Siedliszcza, Stężycy, Uchań, Urzędowa, Wąwolnicy, Zamościa. Unikatowe w skali całego kraju są księgi gminy ormiańskiej w Zamościu. Poza wymienionymi zachowały się (niekiedy tylko fragmentarycznie) zespoły akt miast królewskich (Chełma, Dubienki, Grabowca, Horodła, Hrubieszowa, Krasnegostawu, Tarnogóry, Tyszowiec, Urzędowa, Wąwolnicy), prywatnych (Bełżyc, Czemiernik, Józefowa nad Wisłą, Kamionki, Końskowoli, Kraśnika, Kryłowa, Kurowa, Lubartowa, Łęcznej, Markuszowa, Międzyrzecza Podlaskiego, Modliborzyc, Opola, Ostrowa Lubelskiego, Piask, Szczebrzeszyna, Tomaszowa Lubelskiego, Turobina, Uchań) oraz prywatnych będących w posiadaniu biskupów płockich (Kocka), biskupów chełmskich (Sawina) oraz benedyktynów sieciechowskich (Puchaczowa). Zawarte w nich informacje odnoszą się do wszystkich przejawów życia w mieście do początków XIX w. Ukazują organizację władz i sposób sprawowania przez nie swoich funkcji oraz rolę starostów w miastach królewskich i właścicieli – w prywatnych. Znajduje w nich odbicie stosunek mieszczan do władz miejskich, dziedziców, do instytucji wyznaniowych i współobywateli. Na podstawie ksiąg miejskich odtworzyć możemy życie gospodarcze miasta, jego topografię i architekturę, stan zamożności mieszczan, poprzez liczne wpisy w księgach poznajemy różne sprawy ówczesnych mieszkańców, ich interesy, spory, troski, obyczaje, mentalność – jednym słowem życie codzienne.
Dokumentację miejską w APL uzupełniają akta cechów i organizacji rzemieślniczych w: Lublinie, Baranowie, Biłgoraju, Bełżycach, Kraśniku, Lubartowie, Międzyrzecu, Modliborzycach, Siedliszczu, Szczebrzeszynie, Urzędowie, podstawowe obok tych pierwszych źródła do dziejów miast i mieszczaństwa w okresie I Rzeczypospolitej. Akta cechowe to przede wszystkim statuty cechowe, dokumenty poświadczające wyuczenie rzemiosła, rejestry uczniów, czeladników, majstrów, protokoły posiedzeń starszych cechowych, księgi rachunkowe itp. Niestety, archiwalia te są bardzo zdekompletowane. Okresu staropolskiego dotyczy również część akt instytucji wyznaniowych: Konsystorza Greckokatolickiego w Chełmie, Chełmskiego Seminarium Duchownego, Konsystorza Generalnego Lubelskiego Katolickiego, parafii i klasztorów rzymskokatolickich i greckokatolickich, a także bractw kościelnych. W aktach tych, przede wszystkim parafii i klasztorów różnych wyznań, dominują akty erekcyjne parafii, ich uposażeń, prezenty na beneficja oraz księgi metrykalne. W skromnych ilościach ocalały archiwalia podworskie sprzed rozbiorów. Poza największym, tj. Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca (któremu poświęcam osobne miejsce), wymienić należy archiwa: Brezów z Siekierzyniec, Klemensowskich z Celejowa, Korybut Woronieckich z Huszlewa, Leszczyńskich, Lubomirskich w Dubnie, Łosiów z Niemiec, Poletyłów z Wojsławic, Rulikowskich, Szlubowskich, Świeżawskich, Zamoyskich z Włodawy oraz kilkunastu mniejszych dóbr i majątków. Akta w nich zawarte dotyczą zarówno tytułów prawnych, jak i spraw rodzinnych oraz osobistych właścicieli dóbr.
Wspomnieć na koniec należy jeszcze Księgi Komisji Cywilno-Wojskowych (1790-1793), powołanych do życia przez Sejm Czteroletni. Do ich kompetencji należały: sprawy związane z utrzymaniem wojska, nadzór nad handlem, rzemiosłem, nad stanem dróg i mostów, rolnictwem, opieką społeczną i ochroną przeciwpożarową, szkolnictwem, kontrola ruchu ludności, statystyka demograficzna, a także pobór podatków. W trybie sądowym Komisje orzekały w sprawach między wojskiem a cywilami. Przejęły kompetencje urzędów starościńskich (zlikwidowanych w 1791 r.), a także sejmików jako urzędów samorządu lokalnego.
*Wiadomo już dziś, ze 77 dokumentów miast znajduje się w zbiorach Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, a mianowicie: Hrubieszowa – 1, Józefowa – 2, Kazimierza Dolnego – 1, Krasnegostawu – 23, Kurowa – 2, Lublina – 1 (kopiariusz 1317-1755), Markuszowa – 1, Opola – 1, Tarnogóry – 2, Tomaszowa – 9, Turobina – 16, Zamościa – 18. Wszystkie zostały wywiezione z Lublina w 1887 r.
Józef Kus