Dla dwudziestolecia międzywojennego Archiwum dysponuje niemal pełną dokumentacją działalności urzędów administracji państwowej, które stanowią zespoły akt: Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego (UWL) i starostw powiatowych z terenu województwa. Uzupełniają je akta władz samorządowych, jednakże w postaci niekompletnie zachowanych archiwaliów wydziałów powiatowych i gmin.
Na czele województwa stał wojewoda, reprezentujący rząd w zakresie administracji państwowej (z wyłączeniem administracji wojskowej, sądowej, szkolnej, kolejowej, pocztowo-telegraficznej oraz urzędów ziemskich). Urząd wojewódzki był organem wykonawczym wojewody. Władzę administracyjną w powiecie sprawowali starostowie przy pomocy urzędów – starostw powiatowych. Do ich kompetencji należały m.in. sprawy: utrzymania bezpieczeństwa publicznego, nadzór nad lokalami publicznymi, stowarzyszeniami, zgromadzeniami, prasą, widowiskami, cudzoziemcami, sprawy obywatelstwa, ewidencji ludności, wydawania paszportów i dowodów osobistych, a także poboru, mobilizacji na wypadek wojny i świadczeń na rzecz obronności. Starosta sprawował też nadzór nad samorządem gminnym. Miał również kontrolę nad administracją wyznaniową, zdrowia publicznego, opieki społecznej, aprowizacji, przemysłową, rolnictwa, rybołówstwa, weterynaryjną, budowlaną, opieki nad zabytkami oraz zarząd budynków państwowych.
W aktach UWL i starostw powiatowych szczególnie cenne są sprawozdania sytuacyjne wojewody i starostów z zakresu bezpieczeństwa publicznego oraz spraw społeczno-politycznych w województwie i powiatach. Do kompetencji wydziałów powiatowych należały: sprawy gospodarcze, zdrowotne i kultury, budowa i utrzymanie dróg, popieranie rozwoju handlu, rolnictwa i przemysłu, zagadnienia oświaty i nadzór nad działalnością gmin. Zachowały się tylko akta wydziałów w: Chełmie, Hrubieszowie (najpełniej), Lubartowie, Lublinie, Łukowie, Puławach i Radzyniu. Zespoły akt gmin tworzą grupy zespołów usystematyzowanych według powiatów. Nierzadko sięgają one w głąb XIX w. i wkraczają w połowę XX w. (por. Archiwalia okresu zaborów i I wojny światowej), a zwykle wzbogacają je księgi ludności stałej. Wraz z aktami stanu cywilnego różnych wyznań stanowią one doskonałe źródło do badań demograficznych i genealogicznych. W obliczu zagrożenia województwa inwazją bolszewicką w 1920 r. w Lublinie powołano do życia Wojewódzki Komitet Obrony Narodowej i Komendę Wojewódzką Straży Obywatelskiej. Zachowane akta obu informują o mobilizacji społeczeństwa do obrony.
Do ważnych archiwaliów typowych dla okresu międzywojennego należy zaliczyć akta władz policyjnych – policji państwowej i politycznej, sądów i prokuratury. Te pierwsze to Wojewódzka Komenda Policji Państwowej w Lublinie i 17 komend powiatowych. W latach 1924-1926 działały w Lublinie Okręgowy Urząd Policji Politycznej i Ekspozytura Policji Politycznej. Bogato reprezentowane są instytucje wymiaru sprawiedliwości różnych instancji: Sąd Apelacyjny i Prokurator Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy i Prokurator Sądu Okręgowego w Lublinie oraz ich wydziały zamiejscowe w Białej Podlaskiej, sądy pokoju – grupy zespołów dla poszczególnych powiatów. Początek ich funkcjonowania przypadł jeszcze na okres I wojny światowej. Lubelskie sądy „sprawujące działalność w imieniu Korony Polskiej” zostały otwarte w dniu 1 września 1917 r. Poważne zmiany strukturalne nastąpiły po 1 stycznia 1929 r., gdy w miejsce sądów pokoju wprowadzono orzekające jednoosobowo sądy grodzkie o znacznie szerszej właściwości rzeczowej. Do instytucji wymiaru sprawiedliwości należą także hipoteki i notariaty, których dokumentacja w postaci ksiąg i akt gruntowych stanowi cenne i często wykorzystywane źródło do ustalania spraw własnościowych. Najogólniej rozumiane sprawy gospodarczo-finansowe województwa dokumentują akta urzędów skarbowych: Izba Skarbowa i Urząd Skarbowy w Lublinie, Urząd Katastralny w Bełzie, banków: Bank Gospodarstwa Krajowego Oddział w Lublinie (do 1949 r.), Państwowy Bank Rolny Oddział w Lublinie (do 1951 r.), kas spółdzielczych Stefczyka (układ według powiatów) i kas pożyczkowo-oszczędnościowych – Kasa Przemysłowców i Rolników Lubelskich (obejmuje lata wcześniejsze i późniejsze, tj. 1884-1951), gminne kasy pożyczkowo-oszczędnościowe (układ według powiatów), komunalne kasy oszczędności.
Ważną częścią zasobu są akta urzędów administracji rolnej i leśnej. Dzielą się na akta delegatów centralnych władz rolnych i akta urzędów ziemskich. W pierwszej grupie mamy akta Delegata Głównego Urzędu Ziemskiego nadzorującego parcelację, Delegata Ministra Reform Rolnych ds. likwidacji serwitutów w Ordynacji Zamojskiej i komisarzy służebnościowych ds. zniesienia służebności na dobrach Międzyrzec i Witoroż oraz ds. likwidacji serwitutów w Ordynacji Zamojskiej. Drugą grupę tworzą akta Okręgowych Urzędów Ziemskich: w Lublinie i w Siedlcach oraz powiatowych urzędów ziemskich w: Janowie Lubelskim, Janowie Podlaskim, Lublinie, Łukowie. Do ich kompetencji należały sprawy dotyczące regulacji i poprawy struktury gospodarstw rolnych poprzez prace scaleniowe, parcelację gruntów, likwidację serwitutów, podział wspólnot gruntowych, obrót ziemią, melioracje rolne. Urzędy ziemskie działały do 1933 r., po czym ich sprawy przejęły wydziały rolnictwa i reform rolnych Urzędu Wojewódzkiego i referaty rolnictwa i reform rolnych starostw powiatowych. Do archiwaliów administracji rolnej należą następnie akta urzędów rozjemczych do spraw majątkowych posiadaczy gospodarstw wiejskich (większych i mniejszych) – wojewódzki w Lublinie i powiatowe w Chełmie, Lubartowie, Lublinie i Puławach. Ich rolą było ułatwianie rolnikom spłaty długów poprzez rozkładanie ich na raty i obniżanie nadmiernych odsetek. Podobną działalność prowadziło Wojewódzkie Biuro do spraw Finansowo-Rolnych w Lublinie; sprawowało też nadzór nad urzędami rozjemczymi.
Archiwum Państwowe w Lublinie przechowuje również akta administracji i instytucji gospodarczych, zakładów przemysłowych i przedsiębiorstw z omawianego okresu. Akta administracji reprezentują zespoły: Izba Przemysłowo-Handlowa w Lublinie, Lubelska Izba Rolnicza i Izba Rzemieślnicza w Lublinie, a także Giełda Zbożowo-Towarowa. Wszystkie te urzędy działały również podczas okupacji niemieckiej i uległy likwidacji po 1944 r. Instytucją działającą na obszarze prawie całego województwa był Lubelski Międzykomunalny Związek Elektryfikacyjny „Lubzel” w Lublinie, prowadzący elektryfikację miejscowości na obszarze 9 powiatów. Liczne i w różnym stanie zachowania są akta zakładów i przedsiębiorstw przemysłowych. W branży spożywczej wymienić należy cukrownie i rafinerie „Lublin” i „Milejów”, cukrownie „Opole” i „Zakrzówek”, Drożdżownię i gorzelnię „Lublin” St. Wrzodaka, Rektyfikację Lubelską Spadkobierców Jana Czarnieckiego w Lublinie, browary „Jeleń” w Lublinie, Popkowice i Zakłady Przemysłowe K. R. Vetter w Lublinie. Wśród zakładów przemysłu maszynowego na szczególną uwagę zasługują: Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz w Lublinie założone w 1860 r. (znane zwłaszcza z produkcji samolotów „Lublin” w 11 odmianach – od R VII do R XXIII). Dziewiętnastowieczne metryki mają również lubelskie: Spółka Akcyjna Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych M. Wolski i Fabryka Maszyn i Narzędzi Rolniczych „Plon”, Spółka Akcyjna „Lechia” powstała w 1919 r. z firmy Kujawski, Milewski i S-ka, zaś Lubelskie Zakłady Mechaniczne M. Sowy powstały w 1937 r. W stanie szczątkowym zachowały się archiwalia niektórych innych przedsiębiorstw prywatnych, z których do liczniejszych należą akta cukrowni i rafinerii „Rejowiec” i „Trawniki”. Wszystkie upaństwowione zostały po wojnie. Cenne uzupełnienie powyższych zespołów stanowią akta związków spółdzielczych i spółdzielni: spożywców „Społem”, mleczarskich, rolniczo-handlowych, ogrodniczych, pszczelarskich, księgarni spółdzielczych.
Osobną grupę stanowią akta administracji szkolnej i szkół. Zaznaczyć jednak należy, że nie ma dla tego okresu akt Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego, zniszczonych przez okupanta – poza częścią akt osobowych nauczycieli szkół średnich, które jednak ewidencyjnie włączone zostały do analogicznego zespołu z okresu PRL. Fragmentarycznie zachowały się akta rad szkolnych szczebla powiatowego w: Chełmie, Hrubieszowie i Łukowie. Znacznie bogatsza jest pozostałość aktowa szkół średnich, m.in.: renomowanych gimnazjów i liceów w Lublinie – im. Stefana Batorego, im. A. J. Vetterów, im. Jana Zamoyskiego, Władysława Kunickiego, Michaliny Sobolewskiej, Wacławy Arciszowej, Sióstr Urszulanek, Heleny Czarneckiej; Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Leśnej Podlaskiej.
I tak, jak w XIX w. źródła z omawianego okresu zawierają niektóre zespoły akt miast (Lublina, Białej Podlaskiej, Biłgoraja, Chełma, Hrubieszowa, Janowa Lubelskiego, Janowa Podlaskiego, Kocka, Kraśnika, Lubartowa, Łosic, Międzyrzeca Podlaskiego, Parczewa, Puław, Radzynia Podlaskiego), organizacji rzemieślniczych, gmin, notarialne, parafii, stanu cywilnego, podworskie (Archiwum Ordynacji Zamojskiej, Brezów, Klemensowskich, Kleniewskich, Łosiów, Poletyłłów, Rulikowskich, Świeżawskich, Zamoyskich w Kozłówce, Zamoyskich z Włodawy) i wspomnianego już wcześniej Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego.
Stosunkowo dobrze zachowane akta instytucji opieki społecznej: Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności (wzmiankowanego w poprzednim artykule), Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności i Powiatowej Kasy Chorych w Chełmie, Zarządu Okręgowego PCK w Lublinie i jego oddziału w Hrubieszowie, Rady Opiekuńczej Powiatu Lubelskiego, Lubelskiego Wojewódzkiego Międzykomunalnego Związku Opieki Społecznej, a także Ukraińskiego Stowarzyszenia „Ridna Chata” w Chełmie pozwalają na dobre poznanie problematyki opieki społecznej. Podobnych tematycznie informacji (ochrony zdrowia) dostarczają akta własne szpitali; reprezentują je zespoły akt szpitali: Jana Bożego, św. Wincentego à Paulo, Dzieciątka Jezus w Lublinie, św. Mikołaja w Chełmie, św. Katarzyny w Szczebrzeszynie i inne.
Nie można wreszcie pominąć, zachowanych niekiedy w niewielkim procencie, akt związków i organizacji społecznych (np. Liga Morska i Kolonialna, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze), organizacji i stronnictw politycznych, stowarzyszeń kombatanckich i wojskowych (np. Związek Strzelecki), stowarzyszeń oświatowych i naukowych (Towarzystwo Muzyczne czy Towarzystwo Przyjaciół Nauk), związków zawodowych. Wszystkich zespołów akt nawet nie sposób tu wymienić.
Józef Kus