Jan Riabinin, chyba najbardziej zasłużony dla Lublina archiwista okresu międzywojennego, w jednym ze swoich wierszy (bo i poezją się parał) napisał:
Bóg wybrańcom daje archiwisty szaty,
By wskrzeszali pilnie zapomniane lata,
Sercem się wczuwali w swoich przodków trudy,
W ich bolenia, smutki, troski i ułudy.
Takim wybrańcami byli nie tylko Riabinin, ale i jemu podobni spośród szeregu postaci w stuletnich dziejach lubelskiego Archiwum (APL). Ich poczet otwiera pierwszy dyrektor APL prof. Stanisław Ptaszycki. Urodził się w rodzinie szlacheckiej w guberni moskiewskiej. W 1877 r. skończył studia na wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Petersburskiego. Następnie podjął pracę jako asystent przy katedrze filologii słowiańskiej, równolegle pracując w latach 1879-1912 jako nauczyciel języka rosyjskiego i łaciny w petersburskich prywatnych gimnazjach. W Petersburgu został też zatrudniony jako tłumacz-archiwista i opiekun Metryki Litewskiej w Ministerstwie Sprawiedliwości. Wykładał także w wileńskim seminarium duchownym. Po wybuchu I wojny światowej uczestniczył w pracach Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. W 1918 r. przyjechał do Lublina, gdzie 1 grudnia został dyrektorem Archiwum Państwowego; wcześniej – w lipcu współorganizował Uniwersytet Lubelski (późniejszy KUL): piastował tu stanowisko profesora, dziekana Wydziału Humanistycznego, dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej. W 1919 r. wyjechał na rok do Wilna, by tam prowadzić zajęcia z nauk pomocniczych historii na Uniwersytecie Stefana Batorego. W 1920 r. z kolei brał udział w konferencji pokojowej w Rydze jako rzeczoznawca w sprawach archiwalnych i bibliotecznych. W 1922 r. ponownie wszedł w skład Polsko-Rosyjskiej Komisji Mieszanej zajmującej się rewindykacją polskich dóbr kultury. Podczas tych wyjazdów zastępował go w Archiwum dr Piotr Bańkowski. W 1926 r. objął stanowisko Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w Warszawie. Był pierwszym redaktorem czasopisma Archeion (I tom ukazał się w 1927 r.). Autor ponad 130 publikacji, przede wszystkim Encyklopedii nauk pomocniczych historii i literatury polskiej (wyd. 1919 i 1922).
Wspomniany wyżej dr Piotr Bańkowski, z wykształcenia historyk literatury, pracował w APL w latach 1918-1924, jednocześnie dojeżdżając do Instytutu Nauczycielskiego w Warszawie, gdzie wykładał. Później (w latach 1927-1934), choć niezwiązany służbowo z archiwami, w ramach realizacji traktatu ryskiego pracował w komisji rewindykacyjnej do spraw archiwaliów. Po II wojnie światowej wrócił do służby archiwalnej i był „motorem” czasopisma Archeion (w latach 1951-1976 sam zredagował 44 jego tomy).
Przy tworzeniu i organizacji APL zasłużył się Józef Seruga (1886-1940). Ukończył studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przed wybuchem I wojny światowej pracował w Archiwum Aktów Dawnych w Krakowie. Po zdemobilizowaniu z armii austriackiej w listopadzie 1916 r. został konserwatorem do spraw zabytków archiwalnych i bibliotecznych przy austro-węgierskim Generalnym Gubernatorstwie Wojskowym w Lublinie. Pełniąc z dużym zaangażowaniem ten urząd, zdołał uratować od zagłady wiele akt porosyjskich, które stanowiły zaczątek lubelskich zbiorów archiwalnych. Mianowany archiwistą objazdowym (1 grudnia 1918 r.) współpracował ze Stanisławem Ptaszyckim i Piotrem Bańkowskim. W 1919 r. konwojował do Lublina z Wilna lubelskie księgi staropolskie. W latach 1920-1929 służył w Wojsku Polskim jako oficer łączności. Po przeniesieniu w stan spoczynku w 1931 r. został kustoszem zbiorów bibliotecznych i muzealnych Branickich i Tarnowskich na zamku w Suchej. Zmobilizowany w 1939 r. został ranny w trakcie bombardowania Lwowa, a po agresji ZSRR na Polskę aresztowany przez Sowietów, zamordowany w Katyniu.
Dzieło Ptaszyckiego kontynuował Leon Ignacy Białkowski, urodzony w rodzinie szlacheckiej na Podolu. W latach 1904-1905 studiował prawo na uniwersytecie w Kijowie, w 1905-1910 historię na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w latach 1910-1911 na paryskiej Sorbonie. W 1914 r. został docentem w Zakładzie Historii Rusi w Polskim Kolegium Uniwersyteckim w Kijowie; w 1919 r. przeniósł się do Kalisza, gdzie w 1920 r. objął kierownictwo miejscowego Archiwum Państwowego, następnie w latach 1921-1926 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Od 1926 do 1949 r. kierował APL (z przerwą wojenną). Kilkakrotnie wyjeżdżał do Kijowa, Żytomierza i Leningradu jako ekspert polskiej delegacji do spraw rewindykacji archiwaliów. W lubelskim Archiwum opracował 300 pudeł tzw. Dissolutów ziemskich i grodzkich, zinwentaryzował akta Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie (ponad 13 000 j.a.), zabezpieczał akta. Od 1926 r. do 1952 r. związany był także z Wydziałem Nauk Humanistycznych KUL (profesor zwyczajny – 1929 r.). W pracy naukowej zajmował się nowożytną historią Polski, archiwistyką, genealogią, heraldyką oraz dziejami Lublina. Od 1947 r. wchodził w skład Rady Redakcyjnej Polskiego słownika biograficznego. Opublikował łącznie ponad 150 prac naukowych. Przygotował do druku wiele materiałów z dziejów Lublina: Materiały do monografii Lublina XV-XVII w. Wilkierze XV-XVII w. (1928), Lubelska księga podkomorska XV wieku (1934), Najstarsze zapiski ziemskie lubelskie z 1409 roku (1952). Do innych ważniejszych prac należą: Lublin na starych szlakach handlowych (1937), Początki dziejowe Słowiańszczyzny wschodniej (1949).
Wśród szczególnie zasłużonych dla Lublina badaczy i popularyzatorów jego dziejów wyróżnia się kustosz Jan Riabinin (1878-1942), rodowity lublinianin. Naukę rozpoczął w rosyjskim gimnazjum w Lublinie (był uczniem Hieronima Łopacińskiego), następnie z powodu stanu zdrowia (postępująca głuchota) przeniósł się do Moskwy. W 1904 r. ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Moskiewskim. W latach 1904-1918 pracował w Archiwum Głównym Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Moskwie, gdzie zajmował się m.in. porządkowaniem Archiwum Królestwa Polskiego. W 1921 r. na stałe wrócił do Polski. Krótko pracował w Archiwum Państwowym w Kielcach, skąd w końcu tego roku przeniósł się do APL, w którym był zatrudniony do przejścia na emeryturę w 1938 r. Był znawcą ksiąg miejskich Lublina, które opracowywał, tworząc do nich osobowy i przedmiotowy katalog. Porządkował również akta XIX-wieczne. Efektem jego prac nad aktami jest również ogromna spuścizna naukowa, licząca blisko 70 publikacji dotyczących zasobu APL i przeszłości Lublina. Z jego obszernego dorobku wymienić należy: pierwszy przewodnik po zasobie APL Archiwum Państwowe w Lublinie (1926), Dawne księgi miejskie lubelskie (1928), Lublin w księgach wójtowsko-ławniczych XVII–XVIII w. (1928), Rada miejska lubelska w XVIII wieku (1931), Rada miejska lubelska XVII wieku (1933), Z dziejów sądownictwa w dawnym Lublinie (1933), Materiały do lubelskiego słownika aktowego (1934), Lauda miejskie lubelskie XVII wieku (1935), Lublin w 1655 roku (1936), Z lubelskiej terminologii rzemieślniczej (1937), Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792 (1938).
W 1928 r. podjął pracę w lubelskim Archiwum absolwent historii Uniwersytetu Petersburskiego Aleksander Kossowski (1886-1965), urodzony w Sabłukowie koło Niżnego Nowogrodu. W okresie 1918-1924 wykładał na Uniwersytecie w Permie. Pracownikiem Archiwum Państwowego w Lublinie był w latach 1928-1949. Opracowywał tu duże zespoły administracji wojewódzkiej i gubernialnej z XIX-XX w. (Komisje Województwa Lubelskiego i Podlaskiego, rządy gubernialne, kancelarie gubernatorów), władz włościańskich, skarbowych i podatkowych. Prowadził również porządkowanie i inwentaryzację tematyczną akt instytucji wyznaniowych XIX w. Od 1926 do 1956 r. związany był z Wydziałem Nauk Humanistycznych KUL (profesor nadzwyczajny – 1938 r., zwyczajny – 1947 r.). W 1939 r. został aresztowany wraz z grupą profesorów KUL i więziony na zamku lubelskim (do 1940 r.). Po zwolnieniu z więzienia wrócił do pracy w APL. Jako historyk zajmował się dziejami reformacji na Lubelszczyźnie i na Wołyniu, unią kościelną w Polsce. Ważniejsze jego prace to: Protestantyzm w Lublinie i Lubelskiem w XVI-XVII w. (1933), Zarys dziejów protestantyzmu na Wołyniu w XVI-XVII w. (1934), Protestantyzm jako przejaw cywilizacyjny (1937), Z dziejów zakonu bazylianów w Zamościu (1938), Blaski i cienie unii kościelnej w Polsce w XVII-XVIII w. w świetle źródeł archiwalnych (1939).
Z dwoma archiwami związany był Władysław Adamczyk (1909-1983), archiwista, historyk, nauczyciel akademicki i szkół średnich, działacz ludowy. Po ukończeniu studiów na Wydziale Humanistycznym KUL podjął w 1934 r. pracę w APL w Lublinie. W 1935 r. obronił rozprawę doktorską i w następnym roku został równolegle pracownikiem naukowym KUL. W Archiwum zajmował się kwerendami, opracowywał akta rosyjskie i księgi miejskie Lublina. W latach okupacji niemieckiej zabezpieczał w terenie akta starostw, cechów, kościelne, podworskie i rejestrował materiały dotyczące „niemieckości”. Po zakończeniu wojny zajmował się poszukiwaniem akt pozostawionych przez okupanta. Pod koniec 1948 r. został skierowany do Olsztyna, aby tam organizować Archiwum Państwowe, przy czym został pierwszym jego dyrektorem (1948-1950). Osobiście poszukiwał, gromadził i zabezpieczał rozproszone po ówczesnym województwie olsztyńskim akta poniemieckie. W pracy naukowej specjalizował się w nowożytnej historii gospodarczej Polski (uczeń prof. Franciszka Bujaka i przedstawiciel jego „szkoły”). W okresie lubelskim powstały ważne jego prace: Ceny w Lublinie od XVI do końca XVII wieku (1935), Ceny w Warszawie w XVI i XVII wieku (1938), Gospodarka finansowa Lublina w latach 1569-1580 (1939).
Józef Kus