18 I 1919 r. to data niezwykle istotna w historii polskich organizacji humanitarnych. Wówczas to w reaktywowanym na nowo państwie polskim powstał Polski Czerwony Krzyż.
Jest to najstarsza rodzima instytucja pomocowa, której naczelnym zadaniem było nieść pomoc ludziom, bez względu na ich rasę, religię, miejsce zamieszkania czy poglądy. PCK jest częścią Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca a w swojej działalności kieruje się siedmioma zasadami: humanitaryzmu, bezstronności, neutralności, niezależności, dobrowolności, jedności i powszechności. W zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie znajduje się zespół Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie o numerze 931, w którym można znaleźć bardzo wiele materiałów dotyczących funkcjonowania lubelskiej organizacji PCK. Inne materiały możemy odnaleźć również w Oddziałach zamiejscowych w Chełmie, Kraśniku i Radzyniu Podlaskim. Przykładem są chociażby znajdujące się w zasobie APL materiały w postaci maszynopisu hymnu PCK, do którego słowa napisała Irena Prusicka, a muzykę skomponował Aleksander Rostan. Na przestrzeni lat w promocję działalności PCK, zaangażowanych było wiele osób, w tym tych najbardziej znanych ze świata kultury, literatury, polityki czy sportu. W ramach akcji promocyjnej, treść kilku afiszy propagandowych, które znajdują się w zasobach APL opracował w 1946 r. polski pisarz Kornel Makuszyński.
PCK już od samego początku swojego istnienia bardzo silnie zaangażowany był w organizowanie pomocy. W okresie wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921 r. niósł pomoc rannym, prowadził poszukiwania zaginionych żołnierzy oraz organizował fundusze, chociażby poprzez loterie, z których dochód przeznaczony był na potrzeby osób rannych i inwalidów. Działalność ta była kontynuowana w kolejnych latach międzywojnia, a organizowane loterie czy sprzedawane cegiełki przeznaczane były nie tylko na potrzeby żołnierzy ale również osób ubogich, chorych czy potrzebujących pomocy. W 1938 r. zysk z loterii organizowanej prze koło Młodzieżowe PCK w Kraśniku miał pokryć koszty wycieczki szkolnej dla najuboższych dzieci, czego możemy się dowiedzieć z afisza informacyjnego przechowywanego w zasobie kraśnickiego Oddziału APL.
Okres II wojny światowej był prawdziwą próbą dla PCK. W swojej działalności był on niezwykle aktywny w szeroko zakrojonej akcji pomocy ofiarom wojny a także łagodzenia jej skutków. Lubelski Oddział PCK prowadził na terenie miasta cztery kuchnie, dostarczające strawę dla wysiedleńców, uchodźców i ubogiej ludności. W 1940 r. posiłki zostały wydane dla 400 dzieci wysiedleńców. O pomoc PCK zwracał się do firm prywatnych i lokalnych przedsiębiorstw. Po wojnie opieką otoczeni byli również weterani wojenni bądź osoby, które odniosły znaczny uszczerbek na zdrowiu, który uniemożliwiał im podjęcie niektórych prac. Takie osoby otoczone były opieką i próbowano im pomóc odnaleźć się w trudnej sytuacji. Zaprezentowane poniżej karty rejestracyjne inwalidów wojennych z 1939 r. dzięki, którym prowadzona była ewidencja kombatantów, znajdują się w zasobie APL.
Najtrudniejsze zadanie stanęło jednak przed polską organizacją w momencie odkrycia masowych grobów katyńskich w 1943 r. Wówczas to Zarząd Główny PCK rozpoczął trudne negocjacje z władzami niemieckimi aby te umożliwiły członkom organizacji uczestnictwo w ekshumacjach i procesie identyfikacyjnym. Już 16 IV wysłano do Katynia Komisję Techniczną PCK by asystowała przy identyfikacji zwłok pomordowanych polskich oficerów. Sporządzane w Katyniu listy były przekazywane do Zarządu Głównego PCK w Warszawie. Pierwszy wykaz PCK otrzymał zaraz po ujawnieniu przez Niemców informacji o grobach katyńskich. Do Warszawy przywiózł je osobiście Kazimierz Skarżyński, który powrócił z Katynia 17 IV. Sporządzona przez Niemców lista zawierała ok. 300 pozycji, z których zaledwie połowa miała ustalone nazwiska. Dalsze listy napływały do PCK sukcesywnie w miarę postępu prac ekshumacyjnych i identyfikacyjnych. Zapewne ostatnie listy przywieźli do Warszawy członkowie Komisji Technicznej, która zakończyła prace 7 VI 1943 r.
12. Lista katyńska nr 1 zatytułowana Kozie Góry, 19 IV 1943 r.
Zarząd Główny PCK wziął na siebie obowiązek pomocy w rozpoznaniu tożsamości zwłok polskich oficerów i żołnierzy z grobów katyńskich. W tym celu już 20 IV 1943 r. jego dyrektor Władysław Gorczycki rozesłał do pełnomocników PCK w okręgach w Krakowie, Radomiu, Kielcach, Lublinie i Warszawie pismo, w którym zwracał się o konkretne działania mające ułatwić identyfikację zmarłych. Spisy ekshumowanych zwłok, które otrzymywał Zarząd Główny PCK miały być przekazywane do pełnomocników w okręgach. Przedtem musiały jednak przejść odpowiednie przygotowanie, w zakres którego wchodziły co najmniej sprawdzenie identyfikacji osób i wykonanie odpowiedniej ilości kopii list oraz tłumaczenia z języka niemieckiego. Tak opracowane listy były następnie rozsyłane do okręgów PCK na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Otrzymywał je także okręg w Lublinie, na którego czele stał pełnomocnik PCK Ludwik Christians. Po latach przekazano wspomniane listy do zasobu lubelskiego archiwum. Więcej informacji na temat list jak i możliwość zapoznania się z ich treścią znajduje się na stronie APL jak i w filmie umieszczonym w serwisie YouTube.
PCK nie tylko był i jest zaangażowany w bezpośrednią pomoc, ale także naukę innych jak taką pomoc należy nieść w odpowiedni sposób. Na przestrzeni lat organizacja zorganizowała niezliczoną ilość kursów dla drużyn sanitarnych, osób indywidualnych oraz lekarzy. W jednym z takich kursów dr nauk medycznych Jan Snacki zaznajamiał kursantów z zasadami stosowania obrony indywidualnej filtracyjnej i izolacyjnej oraz plusami i minusami stosowania takich obron. Wartość szkoleń PCK była nie do przecenienia tym bardziej, że w okresie PRL funkcjonowało bardzo wiele organizacji w ramach struktur PCK, które na bieżąco się szkoliły i same organizowały je dla innych. Mowa tu mianowicie o drużynach sanitarnych, kołach młodzieżowych i lokalnych organizacjach terenowych.
Polski Czerwony Krzyż to organizacja, która wniosła ogromny wkład w pomoc humanitarną niesioną dla obywateli Rzeczpospolitej na przestrzeni lat i wydaje się oczywistym wspomnieć o niej z okazji 102 lat jej istnienia. Z kolei materiały zachowane w archiwum, są żywym świadectwem jak wielkie znaczenie ma ona dla polskiego społeczeństwa.
Autor tekstu: dr Bartosz Staręgowski
Opracowanie graficzne: dr Bartosz Staręgowski
Źródła ilustracji:
- 1. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 11
- 2. Spuścizna Jana Stelmaszczyka (1909-1972) archiwisty, etnografa i regionalisty, sygn. 37 348 0 2 318
- 3. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 11
- 4. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 11
- 5. Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej, sygn. 405
- 6. Akta miasta Lublina, Referat Administracji Zakładami i Przedsiębiorstwami Niewyodrębnionymi, sygn. 1728
- 7. Zbiór afiszów i druków ulotnych, sygn. 122
- 8. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 465
- 9. Spuścizna Jana Stelmaszczyka (1909-1972) archiwisty, etnografa i regionalisty, sygn. 37 348 0 2 216
- 10. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 46
- 11. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 100
- 12. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 732
- 13. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 11
- 14. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 124
- 15. Kraśnicka Fabryka Wyrobów Metalowych w Kraśniku, sygn. 37 77 0 12 5956
- 16. Kraśnicka Fabryka Wyrobów Metalowych w Kraśniku, sygn. 37 77 0 12 5878
- 17. Kraśnicka Fabryka Wyrobów Metalowych w Kraśniku, sygn. 37 77 0 12 5880
- 18. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 120
- 19. Zarząd Okręgowy PCK w Lublinie, sygn. 127