W nocy z 16 na 17 marca 1942 r. na obszarze okupowanej Polski rozpoczęła się akcja „Reinhardt”. Jej celem była m. in. likwidacja lubelskiego getta i przesiedlenie wszystkich przebywających w nim Żydów do obozu zagłady w Bełżcu.
Akcja ta była realizacją postanowień konferencji w Wannsee, na której zapadły decyzje o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”. Koordynatorem akcji na obszarze Lubelszczyzny był Odilo Globocnik, szef lokalnych struktur SS oraz Gestapo. W akcję tę zaangażowani byli również SS-mani biorący udział w operacji T4, czyli wymordowaniu osób chorych i niepełnosprawnych, przebywających w szpitalach na obszarze Lubelszczyzny.
Likwidacja lubelskiej dzielnicy żydowskiej nastąpiła po niemal roku od jej utworzenia. Tworzenie przez Niemców takich obszarów nie tylko w Lublinie ale i na obszarze innych miast zapisało się czarnymi literami w historii Polski. Warunki życia, w których przyszło żyć lubelskim Żydom były najłagodniej rzecz ujmując wyjątkowo trudne. Prace przymusowe na rzecz niemieckiego okupanta, brak najpotrzebniejszych rzeczy, głód, choroby, wszechobecne poczucie zaszczucia i śmierci, czyniły życie w getcie okropnym dla każdego, zmuszonego do życia w nim człowieka.
Porządek na obszarze lubelskiego getta utrzymywany był poprzez współpracę władz niemieckich z lubelską Radą Żydowską. Wprowadzenie a następnie przestrzeganie rozporządzeń niemieckich w tym m. in. tych o ustanowieniu godziny policyjnej było jednym z głównych zadań rady żydowskiej w Lublinie. Rada ta z całą surowością egzekwowała wprowadzone przez Niemców prawo, choćby wyrządzało ono ogrom krzywd społeczności żydowskiej.
Wiele materiałów z jej działalności można odnaleźć w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie. W zespole archiwalnym Rada Żydowska w Lublinie, możemy odnaleźć liczne obwieszczenia dotyczące utworzenia lubelskiego getta, dokumentację poświęconą kwestiom mieszkaniowym i socjalnym, wykazy osób zamieszkujących dzielnicę oraz wiele innych istotnych materiałów dotyczących funkcjonowania dzielnicy stworzonej wyłącznie dla ludzi pochodzenia mojżeszowego.
Dzień likwidacji lubelskiego getta, to również rocznica śmierci Antoni Grygowej, działaczki społecznej szczególnie zaangażowanej w pomoc Żydom przetrzymywanym w obozie koncentracyjnym na Majdanku oraz mieszkańcom lubelskiego getta. Podczas akcji przesiedleńczej przyjęła pod swój dach dwie młode Żydówki. Jedna z nich po wojnie napisała do niej wzruszający list z podziękowaniami. Do samego końca wojny, Antonina Grygowa pomagała uchodźcom, jeńcom wojennym oraz więźniom obozów. W celu upamiętnienia jej zasług na wniosek byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku, jedna z ulic Lublina otrzymała jej nazwisko.
Obwieszczenia dot. ludności żydowskiej w Lublinie 1940-1941
Dokumenty dot. działalności Antoniny Grygowej
Autor tekstu: dr Bartosz Staręgowski
Oprac. graficzne skanów: dr Bartosz Staręgowski
Źródła archiwalne
- 1. Rada Żydowska w Lublinie, Sprawy finansowo-gospodarcze, sygn. 121
- 2. Rada Żydowska w Lublinie, Ruch ludności, sprawy porządkowe, sygn. 155
- 3.-7. Rada Żydowska w Lublinie, Prezydium rady, kancelaria, sprawy osobowe, sygn. 13
- 8. Zbiór afiszów i druków ulotnych, sygn. 1106
- 9. Zbiór afiszów i druków ulotnych, sygn. 602
- 10.-13. Zbiór wspomnień i relacji działaczy partyjnych i członków ruchu oporu, sygn. 508