Foto Lublin – lubelskie zakłady fotograficzne

 

Od ulicy i od podwórza – lubelska fotografia zakładowa

Łucja Hornowska – lublinianka z konieczności i autorka obszernego dziennika, opisuje wielomiesięczne wizyty fotografów w kresowych dworkach swojego dzieciństwa. Podczas takich odwiedzin fotografowała się cała rodzina wraz ze służbą, ulubionymi końmi, kucykami, psami i kotami. Podobnie jak w dziejach druku, ważną figurą u zarania tego rzemiosła i sztuki byli wędrowni fotografowie. W latach 40. XIX w. nastąpił rozwój stałych fotograficznych atelier nastawionych na komercyjną działalność w nowej dziedzinie szukającej nowych zastosowań, zysków i niezagospodarowanych nisz (fotografia nagrobkowa, teatralna, sprzedaż zdjęć ówczesnych sław, „grupy składane”, żywe obrazy i in.). Proponowano wielkie formaty i miniatury. Wkrótce fotograficzne atelier obsiadły eleganckie hotele i modne zdroje poszukując wciąż nowinek przyciągających uwagę klienteli.

W dwudziestoleciu międzywojennym studia fotograficzne od dawna były już częścią lubelskiej codzienności. Mieściły się na parterach kamienic i w podwórzach. Miały też własną topografię. Skupiały się przy Krakowskim Przedmieściu, jego przecznicach, wzdłuż Lubartowskiej i ulic prowadzących do dworca (Zamojska, 1 Maja) kierując swoją ofertę ku ludności napływowej. Fotografowie uliczni polowali na klientów w środkowej części Krakowskiego Przedmieścia.

W Lublinie działały renomowane zakłady o ambicjach artystycznych, ujawniających się nie tylko w jakości zdjęć, ale także w wyborze nazw, oprawie fotografii, znakach firmowych, szacie reklamowej i w wystroju wnętrz.

Projekt techniczny zakładu fotograficznego
Projekt oprawy wejścia do zakładu fotograficznego „Sztuka” mieszczącego się w podwórzu kamienicy przy ul. Krakowskie Przedmieście 41, projekt Biura „Architekt” Sp. z o. o., 1927. APL, AmL (IB), sygn. 2123

Istniały też takie, które ogłaszały się tanio i byle jak, a także takie, które formami literniczymi podkreślały związki z nowoczesnością i bieżącymi ideologiami.

Po lewej – brama kamienicy przy ul. Królewskiej 5; po prawej – zbliżenie odręcznej wywieszki na wrotach bramy z napisem: Fotografja „Moro” (właścicielka Gołda Frym), autor fotografii nieznany, 1937. APL, AmL (IB), sygn. 2390

W publikacjach o historii fotografii w Lublinie widujemy w zasadzie dwa rodzaje ilustracji – zdjęcia-dzieła fotografów, albo pochodzące z ich rodzinnych zbiorów. Zasób Archiwum Państwowego dodaje do tej wizji wiele nowych szczegółów i często – dzięki specyfice akt – odmienną perspektywę. Plany architektoniczne budowy lub przebudowy fotograficznych atelier, opiniowane i zatwierdzane przez Wydział Budownictwa Zarządu Miejskiego, pozwalają uzupełnić listę ich adresów zestawionych w monograficznym numerze „Scriptores” poświęconym lubelskiej fotografii lat 1839-1939 (niekiedy niepełnych lub niepewnych), a fotograficzne załączniki do akt i projektów przynoszą ich „portrety”.

Rozpoznawalnymi cechami fotograficznych atelier ulokowanych od ulicy były (1) okna i szyby w drzwiach zasłonięte przed światłem, (2) gablotki prezentujące ofertę i możliwości zakładu, (3) napisy z nazwą zakładu nad wejściem. Wówczas to najczęściej napis: FOTOGRAFJA, chętnie skracany do bardziej zgodnego z duchem nowych czasów: FOTO – synonimu „zakładu fotograficznego”, łączonego z krótkimi nazwami własnymi jak: MADZIA, BODZIO, MORO, STYL, STELLA, ABC i in. Pracownie działające w podwórkach reklamowały się przy bramach gablotkami, szyldem,  napisem na elewacji lub w przejeździe bramnym.

Fotografia drzwi zakładu fotograficznego
Front pracowni fotograficznej „Kolejowa” Jakuba Goldfarba przy ul. 1 Maja 19. Nad wejściem tkanina z malowaną nazwą zakładu; z boku – drewniane ramy do obrazów zaadaptowane na gablotki, w których umieszczono zdjęcia do dokumentów, portrety, fotografie okolicznościowe (ślubne), autor zapewne Jakub Goldfarb, 1936. APL, AmL (IB), sygn. 3754
Kobieta na zdjęciu
Portret nieznanej kobiety. Popiersie ujęte na jasnym tle, krawędzie kadru rozmyte (efekt uzyskany przez poruszanie maskownicą w czasie naświetlania papieru fotograficznego). Tak stylizowane fotografie widoczne są także w lewej gablotce na zdjęciu frontu pracowni fotograficznej „Kolejowa”, l. 30. XX w., autor nieznany, zdjęcie ze zbiorów Ewy Zielińskiej.

 

Dwa portrety podwójne. Forma fotografii popularna w dwudziestoleciu międzywojennym, l. 30. XX w., autor nieznany, zdjęcia ze zbiorów Ewy Zielińskiej.

Poczekalnia, ciemnia, retuszernia – plany altan i zakładów fotograficznych

Projekty altan i zakładów ukazują ich lokalizację w pierzejach ulic i w topografii podwórek, ale umożliwiają też zajrzenie do wnętrz, ocenę wielkości, liczby i funkcji pomieszczeń. Zakłady w podwórzach musiały sobie radzić z niedoborem światła w mrocznych „atriach” kamienic. Altana fotograficzna była specyficznym zadaniem projektowym z powodu skrajnych wymagań wobec oświetlenia. Różne techniczne rozwiązania, jak świetliki i zmyślne systemy zasłon, pomagały radzić sobie z ambiwalencją światła w oświetleniu poczekalni, sali zdjęciowej, ciemni i retuszerni. Treść akt (podań, odwołań, decyzji) wprowadza w codzienne bolączki fotografów i ich utarczki z biurokracją. W projektach widzimy też starania o nowe, bardziej chwytliwe środki reklamy, np. gablotki podświetlane światłem elektrycznym.

Fotografia gabloty
Narożna przyścienna gablota wsparta na cokole reklamująca zakład fotograficzny „Wiktoria” Bernarda Blaugründa przy wejściu do kamienicy przy ul. Krakowskie Przedmieście 55, 1937. APL, AmL (IB), sygn. 2135
Odręczne plany konstrukcyjne budynku
Projekt altany fotograficznej na podwórku posesji przy ul. 1 Maja 23. Wnętrze doświetlały duże okna i świetlik w dachu. Na planie zaznaczono: sień, poczekalnię, atelier i ciemnię, autor projektu Henryk Bekker, 1928. APL, AmL (IB), sygn. 3758.

W reklamowych ramkach, szafkach wiszących lub wspartych na cokołach widzimy przykłady wymarłych już dziś gatunków fotografii – portret podwójny (wykonywany zwykle na pamiątkę przyjaźni) i portret rodziny przy zmarłym. Obecnie coraz mniej klientów godzi się na to, aby pokazywać swoje twarze w witrynach zakładów fotograficznych, dlatego znakiem naszych czasów są widoczne w nich czasami portrety osób w ciemnych okularach. Wywieszki i oferty w witrynach ujawniają dawne sposoby zarobkowania lubelskich fotografów, np. sprzedaż zdjęć gotowych (artystycznych, okolicznościowo-pamiątkowych i portretowych).

 

Światy jawnie udane – wnętrza lubelskich atelier  fotograficznych

W lubelskim Archiwum Państwowym nie brak także zdjęć dokumentacyjnych i portretów zbiorowych wykonanych w lokalnych pracowniach fotograficznych i opatrzonych ich sygnaturami, zwykle pieczątkami tuszowymi lub suchymi. W dawnych studiach fotograficznych udawany, nieistniejący wiatr rozwiewał poły kimon; modelki chroniły się pod parasolkami przed sztucznym zacinającym deszczem zrobionym z linek, a panowie prezentowali się na rowerach na tle malowanych sielskich krajobrazów lub usypanych na podłodze „wydm”. Na wielu fotografiach z dwudziestolecia międzywojennego widoczne są elementy atelierowej scenografii: meble, dywany, postumenty, malowane tła – spłowiałe butaforie luksusu lub tylko względnego dostatku. Czasami można na nich też wypatrzeć niezwykłych bohaterów trzeciego planu, fotografie drugiego rzędu – zdjęcia na zdjęciach.

Zdjęcie kilku osób
Pracownicy Wydziału Budownictwa Zarządu Miejskiego. Pamiątkowy portret zbiorowy wykonany w nieznanym zakładzie fotograficznym, l. 20. XX w. APL, Spuścizna architekta Ignacego Kędzierskiego, sygn. 1

 

Kadr zdjęciowy z kilkoma głowami
Kotary rzeczywiste i malowane jako tło portretu zbiorowego i zarazem późne echo sztuki portretowej baroku (fragment poprzedniej fotografii)

 

Kadr z fotografii przedstawiający buty
Parada trzewików na wytartym dywanie fotograficznego atelier – dostatek rzeczywisty i udawany, (fragment tej samej fotografii)

 

Kadr fotografii przedstawiający staruszki i głowę młodego chłopca
Portret dwóch kobiet widoczny w rogu portretu zbiorowego pracowników Wydziału Budownictwa – fotografia w fotografii, (fragment tego samego zdjęcia)

 

Fotografia kilku osób siędzących przy stoliku
Portret grupy nieznanych osób. W tle – stolik z bukietem kwiatów w wazonie, malowane draperie, zasłony i pałacowe okno, za którym rozpościera się panorama miasta z kopułami kościołów; na pierwszym planie stolik lekko odchylony od pionu z albumem fotografii, autor nieznany, 1 ćw. XX w. APL, Akta rodzin Barszczewskich i Danielskich, sygn. 9

 

Fotografia stoliku
Fotografia drugiego rzędu – album ze zdjęciami wywołanymi jako grupy na papierach dużych formatów, zapewne album-oferta, pomoc w pracy fotografa, a zarazem pretekst skupienia dla osób pozujących do zdjęć, (fragment poprzedniej fotografii)

Kolejne wynalazki, rozwój nowych form produkcji przemysłowej i metod reprodukcji przez wiele dziesięcioleci napędzały historię fotografii, aż do czasu, gdy pojawienie się fotografii cyfrowej umieściło sztukę i technikę opartą na procesach fotochemicznych na poboczu głównego nurtu. Dziś fotografia tradycyjna żyje tylko jako artystyczna nisza, przedmiot świadomego wyboru i punkt prywatnego uporu.

Prace trzech lubelskich fotografek zakładowych do 17 listopada 2021 r. można oglądać na wystawie „Klisze trzech portrecistek” w Centrum Spotkań Kultur w Lublinie (poziom -1). Integralną częścią wystawy są zdjęcia ostatnich pracowni fotograficznych wykonane przez Marcina Sudzińskiego w czasie, kiedy powoli odchodziły one w przeszłość.

Fotografia wnętrza zakładu fotograficznego
Wnętrze zakładu fotograficznego Foto Renata przy ul. Królewskiej 3 w Lublinie, 2010, fot. Marcin Sudziński

 

Fotografia stołu roboczego z warsztatu fotograficznego
Marcin Sudziński, warsztat fotografii na porcelanie, proces napylania sproszkowanym ołowiem, zakład fotograficzny Foto Renata, ul. Królewska 3, Lublin 2010 r.

 

Fotografia przedstawiajaca fotografie nagrobną na porcelanie
Marcin Sudzińki, gotowa fotografia nagrobna na porcelanie, zakład fotograficzny Foto Renata, ul. Królewska 3, Lublin 2010 r.

 

Zdjęcie nieczynnego zakładu fotograficznego
Nieczynny zakład fotograficzny Foto Ars we wschodnim skrzydle Pałacu Potockich przy ul. Zielonej w Lublinie – schyłek świata fotografii opartej na procesach fotochemicznych, 2021, fot. Ewa Zielińska

 

Ewa Zielińska

Użyte skróty

APL      Archiwum Państwowe w Lublinie
AmL     Akta miasta Lublina
IB         seria 10: Inspekcja Budowlana

BIBLIOGRAFIA

Bogdziewicz R., Fotografia na Lubelszczyźnie na tle fotografii europejskiej i krajowej w latach 1839-1918, Lublin 2017; Kamiński I. J., Życie artystyczne w Lublinie 1901-1926, Lublin 2000, s. 357-366; „Scriptores”, 2019, nr 48 (Fotografia w Lublinie w latach 1839-1939); E. Zielińska, Fotografie dawnego Lublina z akt Inspekcji Budowlanej, wyd. 2, Lublin 2021.

Skip to content