Pod naporem frontu wschodniego ostatnie oddziały niemieckie opuściły Lublin 25 lipca 1944 r., a już 27 lipca Archiwum Państwowe wznowiło swoją działalność. Po ustaniu walk o Lublin archiwiści włączyli się do akcji zabezpieczenia akt pozostałych po okupantach. Zebrana samorzutnie ekipa archiwistów i historyków, z dr. Romanem Szewczykiem na czele, zdołała uratować część dokumentacji obozu koncentracyjnego na Majdanku, więzienia na Zamku, gestapo, żandarmerii i gubernatora dystryktu lubelskiego. Zabezpieczone akta zostały „wypożyczone następnie niektórym resortom PKWN”. „Wypożyczenie” to było skutkiem niepublikowanego zarządzenia kierownika resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN z 23 listopada 1944 r. „O zabezpieczeniu materiałów archiwalnych”, nakazującego przekazanie akt poniemieckich do dyspozycji MBP. Nie wszystkie już do Lublina powróciły, niektóre pozostały w Warszawie w archiwum utworzonej w 1945 r. Głównej Komisji dla Badania Zbrodni Niemieckich. Powróciły natomiast z Krakowa, Tyńca i Piotrkowa Trybunalskiego, wywiezione przez Niemców w 1944 r. najstarsze archiwalia miejskie, grodzkie i ziemskie.
W pierwszych latach powojennych Archiwum działało na dawnych zasadach. Podstawę prawną działalności stanowił dekret z lutego 1919 r.; 19 lutego 1945 r. reaktywowano Wydział Archiwów Państwowych. Funkcję dyrektora sprawował nadał prof. Leon Białkowski, pracowali z nim prof. Aleksander Kossowski, dr Władysław Adamczyk, mgr Mirosława Zakrzewska, mgr Maria Stankowa. Można więc również mówić o ciągłości personalnej w Archiwum. Zmiana granic spowodowała utratę historycznych archiwów w Wilnie, Grodnie i we Lwowie, lubelskie Archiwum stało się więc jedynym po prawej stronie Wisły. Uwarunkowania ustrojowe wkrótce dały jednak znać o sobie, mimo iż „sowietyzacja” w archiwach postępowała może wolniej niż gdzie indziej. Żeby uczynić zadość socjalistycznym wymaganiom ideologicznym, polecono wszystkim archiwom przeprowadzenie kwerendy do historii polskiego ruchu robotniczego. W kolejnych latach opracowywano kartoteki tematyczne do dziejów wsi w okresie staropolskim, historii rewolucji 1905-1907, KPP, rewolucji październikowej i rad narodowych 1944-1950. Pierwsze lata powojenne poświęcono też na odtwarzanie dawnego układu wielu zespołów, zburzonego w czasie okupacji. Przystąpiono również do poprawiania prowizorycznej ewidencji sprzed wojny.
Zmiany ustrojowe państwa pociągnęły za sobą zmianę aktu prawnego normującego działalność archiwów państwowych. Był nim Dekret o archiwach państwowych z 29 marca 1951 r. Istotnym jego założeniem była centralizacja polityki archiwalnej. Archiwa państwowe otrzymały prawo kontroli nad narastającym zasobem archiwalnym w instytucjach publiczno-prawnych. Wydział Archiwów Państwowych przemianowany został na Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, urząd centralny podporządkowany bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów. W wyniku późniejszych uregulowań prawnych naczelny organ archiwów zmieniał podległość; w 1956 r. podporządkowany został Ministerstwu Kultury i Sztuki, w 1958 r. Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego, natomiast od 1966 r. podlegał Ministerstwu Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, by ostatecznie znaleźć się w resorcie Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki – od 1971 r. Dekret wprowadził w życie określenie: państwowy zasób archiwalny, do którego wchodziły materiały archiwalne powstałe w urzędach, instytucjach, organizacjach, mających status jednostek państwowych lub nadzorowanych przez państwo, z wyłączeniem archiwów resortów obrony narodowej, spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych oraz partii i stronnictw politycznych.
Od sierpnia 1952 r. Archiwum funkcjonowało pod nazwą Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie (WAPL). Otrzymało również nową strukturę organizacyjną, według podziału zasobu archiwalnego; zmienianą jeszcze później w 1958 r. i w 1971 r. Następowała również zmiana pokoleniowa personelu lubelskiego Archiwum. Pod koniec 1948 r. Adamczykowi powierzono zadanie organizowania archiwum w Olsztynie. W 1949 r. zakończył też swoją pracę w Archiwum Kossowski, a dyrektor Białkowski przeniesiony został na emeryturę. Na ich miejsce przychodzili archiwiści, którzy kończyli studia wyższe już po wojnie. Reformy ustrojowe w PRL spowodowały napływ do archiwów państwowych dużej liczby akt: archiwów podworskich, materiałów znacjonalizowanych prywatnych przedsiębiorstw i zakładów przemysłowych, szkół, związków spółdzielczych i spółdzielni, instytucji samorządowych, które należało szybko udostępnić do badań naukowych. W 1951 r. nastąpiło też przejęcie zasobu istniejącego od 1936 r. Archiwum Miejskiego w Lublinie (w tym cennego zbioru przywilejów m. Lublina od 1317 r.).
W związku z tym, a w ślad za tym wzrostem zadań, powołane zostały do życia podległe centrali w Lublinie placówki zamiejscowe. W 1950 r. powstały pierwsze archiwa powiatowe (PAP) w Zamościu i Tomaszowie, a następnie w Puławach, w 1952 r. w Chełmie i Łukowie, i w 1955 r. Kraśniku Fabrycznym. Nie wszystkie wytrzymały próbę czasu, po dwu latach istnienia zniesiono archiwa w Tomaszowie i Puławach. Kolejne zmiany w sieci archiwalnej Lubelszczyzny przyniosła reforma podziału administracyjnego kraju w 1975 r. PAP w Chełmie przeniesiono do Krasnegostawu i nadano mu status oddziału WAP. Podobnie postąpiono z PAP w Łukowie, które przeniesiono do Radzynia Podlaskiego. Jako oddział WAP zaczęło funkcjonować archiwum w Kraśniku. Natomiast PAP w Zamościu awansowało na archiwum wojewódzkie.
Rozwój sieci archiwalnej przyniósł znaczny wzrost liczby kadry archiwalnej. Pod koniec omawianego okresu w Lublinie i w terenie pracowało ok. 50 pracowników działalności podstawowej, technicznych, administracji i obsługi. Trudno wymienić wszystkich, poprzestanę więc na dyrektorach. Jesienią 1949 r., w związku z przeniesieniem prof. Białkowskiego na emeryturę, kierownictwo Archiwum objęła dr Mirosława Zakrzewska-Dubasowa. 1 stycznia 1955 r. miejsce jej zajął doc. Tadeusz Mencel, przeniesiony do Lublina służbowo z Poznania. Wreszcie po odejściu tegoż do pracy na UMCS, dyrektorem został (od 1961 r.), powołany z grona pracowników Archiwum, mgr Franciszek Cieślak (pełnił swą funkcję do czasu przejścia na emeryturę z końcem 1988 r.).
Do najważniejszych osiągnięć Archiwum w latach 50. i 60. należały: sporządzenie repertorium do akt stanu cywilnego (blisko 20 000 j.a.), opracowanie przewodników do zespołów Kancelaria Gubernatora Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, inwentarza zespołu Urząd Gubernialny Siedlecki do Spraw Włościańskich (17 000 j.a.). Od 1956 r. Archiwum systematycznie zaczęło przyjmować akta zakładów znajdujących się pod specjalnym nadzorem. Pod koniec istnienia WAPL było ich ponad 500. Ważnym wydarzeniem w latach 60. była rewindykacja z ZSSR najstarszej części akt staropolskich, wywiezionych do Wilna w 1887 r. (księgi miejskie, grodzkie, ziemskie) oraz ewakuowanych w 1915 r. w głąb Rosji akt z XIX-XX w. Pilną sprawą stało się zinwentaryzowanie ich i wprowadzenie do obiegu naukowego. Coraz bardziej absorbującymi dziedzinami działalności stawały się udostępnianie i informacja archiwalna, zwłaszcza kwerendy dla celów urzędowych, naukowych i dla osób prywatnych. W 1972 r. w związku z tym utworzono oddział ewidencji, informacji i udostępniania zasobu. Na zlecenie NDAP jego pracownicy przeprowadzili ewidencję materiałów „użytecznych dla gospodarki narodowej”. Zainteresowanie nimi przedstawicieli biur projektowych, instytutów naukowo-badawczych, zjednoczeń i przedsiębiorstw było jednak znikome. Wyjątek stanowiło tu Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków. Rozwinęły się różne formy przedsięwzięć popularyzatorskich. Nie zapominano przy tym o własnych pracach naukowo badawczych. Do najbardziej twórczych w tym zakresie należeli (wymieniam alfabetycznie): dyrektor Cieślak, dr Anna Pawłowska, dr Maria Stankowa, mgr Józef Tomczyk, dr Maria Trojanowska, mgr Wojciech Zyśko.
Wspomnieć trzeba również o rozwiązaniu problemu lokalowego w Lublinie. Podjęte przez dyrektora Mencla starania doprowadziły do uzyskania na potrzeby Archiwum w 1965 r. budynku po dawnych szkołach jezuickich. Po kapitalnym remoncie znalazły w nim pomieszczenie magazyny, biblioteka, pracownia naukowa, pracownia fotograficzna, pracownia introligatorska. Przeprowadzką zasobu archiwalnego do nowej siedziby kierował już dyrektor Cieślak. 1 stycznia 1984 r. weszła w życie Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, z dniem tym przywrócono też dawną nazwę: Archiwum Państwowe w Lublinie. Wspomnieć jeszcze należy, iż u schyłku istnienia PRL Archiwum włączyło się akcję wyborczą do pierwszych wolnych wyborów w 1989 r., udzielając gościny na organizację spotkań z kandydatami NSZZ „Solidarność”.
Józef Kus